پرسش :

مرجع تفسیر جدید از آیه سوره عنکبوت را که به جای خانه عنکبوت، گفته است: خانواده عنکبوت چیست؟

پاسخ :
این سؤال ناظر به آیه «مَثَلُ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»[1] است. که خداوند بزرگ، براى غافلین و کسانى که به جز محسوسات و مادّیّات توجّهى به معنویّات ندارند، مثال به محسوس زده تا معقولات را در پرده محسوسات بنگرند و تعقّل نمایند.
در این آیه شریفه دوستى با غیر خدا در بى‌اعتبارى تشبیه به خانه عنکبوت شده است.
این تشبیه به دو اعتبار مطلب را به ذهن نزدیک می‌گرداند:
1. به اعتبار صورت و ظاهر: خانه‌ای که عنکبوت برای خود درست می‌کند به ظاهر صورت خانه دارد، اما نه آثار و فایده‌ی خانه را دارد؛ مانند حفظ از سرما و گرما، و نه در جای محکمی استقرار دارد. بنابر این، نه تنها فایده‌ای به حال عنکبوت از این جهت ندارد - گرچه فایده‌های دیگری برای عنکبوت دارد از جمله برای به دام انداختن برخی از حشرات مثل مگس استفاده می‌کند تا غذایش را تأمین کند-[2] بلکه استحکامی هم ندارد و با کوچک‌ترین آسیب و باد و دیگر عوامل طبیعی از بین می‌رود. دوستی با غیر خدا؛ مانند کفار، مشرکان، بت‌ها و... نیز همانند خانه عنکبوت است، نه فایده‌ای به حال دوستانشان دارد و نه دارای دوام و پایداری است، بلکه با کوچک‌ترین حوادث از هم گسیخته می‌شود.[3]
2. به اعتبار معنا: بنابر اکتشافات علم جدید، تار عنکبوت از محکم‌ترین منسوجات طبیعی حتی محکم‌تر از تارهای فولادی است که به ضخامت آن باشد و خانه عنکبوت با اشکال هندسی دقیق و نازک‌کاری خاصی ساخته شده است، این کار عنکبوت از شاهکار خلقت و قدرت الهی است که در این موجود تجلی نموده است،[4] در عین حال در برابر حوادث طبیعی که در برابر قدرت حق تعالی بسیار ناچیز است تاب مقاومت ندارد و با کم‌ترین و کوچک‌ترین باد یا نسیم و بارانی از هم گسسته و از بین می‌رود، دوستی با کفار، مشرکان... هر چند در ظاهر، مانند خانه عنکبوت دارای زیبایی و آراستگی و جالب توجه باشد و افراد بی‌ایمان را به سوی خود بکشاند، اما همانند خانه عنکبوت نه نفعی به حال آنان دارد و نه دارای استحکام و ریشه است با یک تکان به هم خواهد ریخت. آن وقت است که ندای «یا وَیْلَتى‏ لَیْتَنی‏ لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلیلاً»[5] سر خواهند داد. اما دوستی با حق تعالی همانند بنای استوار و محکم است که در اعماق دل انسان خداپرست محکم و استوار گردیده مانند کوه پا برجا خواهد بود[6] که بادهاى مخالف اوهام و شکوک وى را تکان نخواهد داد.[7]
گویا تفسیر جدید از «بیت عنکبوت» به «خانواده عنکبوت» بدین جهت باشد که چون در اکتشافات علمی جدید کشف شده است که تارهای عنکبوت پس از فرایندی از محکم‌ترین الیاف طبیعی خواهد بود و قرآن هم هرگز با علم قطعی متعارض نیست، در حالی‌که قرآن فرمود: «إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنکَبُوتِ»، بنابر این، برای رفع تعارض قرآن با کشف علمی جدید، «بیت عنکبوت» را به «خانواده عنکبوت» تفسیر نموده است، ولی با توجه به وجه دوم از وجه تشبیه دوستی با غیر خدا به خانه عنکبوت، نیازی به این‌گونه تفسیر و مرتکب شدن خلاف ظاهر نیست و طبق متعارف لفظ «بیت» را بر معنای ظاهرش که «خانه» است حمل می‌کنیم و هیچ‌گونه تعارض و تضادی هم بین اکتشافات جدید و قول خداوند مبنی بر سست بودن خانه عنکبوت وجود نخواهد داشت؛ زیرا واضح است خانه عنکبوت با تمام استحکامش در برابر کوچک‌ترین ضربه‌های مادی آسیب پذیر است. به همین ترتیب، آن چیزهایی که انسان آن‌را تکیه گاه محکم خود در برابر پروردگار می‌پندارد، نه تنها در برابر قدرت بی‌پایان او، بلکه در برابر بسیاری از حوادث طبیعی متلاشی خواهد شد.
پی نوشت:
[1]. «مثَل کسانى که غیر از خدا را اولیاى خود برگزیدند، مثَل عنکبوت است که خانه‏اى براى خود انتخاب کرده در حالى که سست‏ترین خانه‏هاى خانه عنکبوت است اگر مى‏دانستند»؛ عنکبوت، 41.
[2]. مفضل بن عمر، توحید المفضل، محقق، مصحح، مظفر، کاظم‏، ص 112، داورى‏، قم‏، چاپ سوّم، بى تا.
[3]. طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن،ج 16، ص 130 - 131، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1417 ق.
[4]. مکارم، شیرازى ناصر، تفسیر نمونه، ج 16، ص 279، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 ش.
[5]. «اى واى بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم»؛ فرقان، 28.
[6]. «إِنَّ اللَّهَ یحُبُّ الَّذِینَ یُقَتِلُونَ فىِ سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُم بُنْیَنٌ مَّرْصُوص»؛ خداوند کسانى را دوست مى‏دارد که در راه او پیکار مى‏کنند گویى بنایى آهنین‏اند؛ صف، 4.
[7]. بانوى اصفهانى، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج 10، ص 44 - 45، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361 ش.
منبع:islamquest.net