پرسش :

آیا خداوند متعال ظرفیت انسان ها را براى کسب عصمت تعیین مى کند یا خودشان آن را به دست مى آورند؟

پاسخ :
در نگرش توحیدى ناب همه چیز از ناحیه خداوند است. اما الهى بودن مسئله به معناى اختیارى نبودن آن نیست. ظرفیت ها و قابلیت ها را مى توان به دو دسته اختیارى و غیراختیارى تقسیم کرد و عصمت با هر دو گونه نسبت دارد. براى روشن تر شدن مطلب توجّه به چند نکته لازم است:
الف. ظرفیت انسان ها، امر ثابت و تغییرناپذیرى، مانند مقدار گنجایش ظروف مادى نیست. انسان در شرایط مختلف مى تواند ظرفیت خود را بسط و توسعه داده یا محدود و کوچک سازد. براى مثال هر اندازه معلومات و درجات علمى انسان افزایش یابد، ظرفیت علمى او نیز افزون خواهد شد؛ و هر اندازه در برابر ناملایمات شکیبایى ورزد، شرح صدر بیشترى کسب مى کند.
ب. افزایش پذیرى ظرفیت هاى انسان حدّ محدودى ندارد، بلکه انسان قابلیت دریافت همه کمالات امکانى را دارد. به عبارت دیگر خداوند نوع انسان را به گونه اى آفریده و شرایطى براى او مهیّا کرده که مى تواند چنان تعالى یابد که هیچ فرشته مقرّبى بدان راه نیافته است. بنابراین به لحاظ نوعى، خداوند برترین ظرفیت هاى ممکن را در آفرینش انسان قرار داده است.
ج. توسعه و تضییق ظرفیت ها از سویى ناشى از عوامل درونى و ارادى، یعنى تلاش ها و مجاهدت هاى خود فرد است. گاهى نیز عواملى مانند شرایط ژنتیکى، محیطى و تربیتى در ایجاد زمینه هایى براى گسترش ظرفیت ها و یا ایجاد موانع و دشوارسازى آن مؤثّر است. براى مثال بر اساس نظام علّت و معلول، که اصل تخلّف ناپذیر حاکم بر هستى است، اگر نطفه آدمى بَرساخته از ژن هاى برتر باشد، انسان متولّد شده از هوش و توانمندى بیشتر و لاجرم ظرفیت علمى بهترى برخورد خواهد شد. ولى اگر نطفه از سوى پدر معتاد یا الکلى باشد، چه بسا فرزند متولّد شده مشکلاتى از جهت توان مندى جسمى و ذهنى به همراه داشته و از ظرفیت هاى محدودترى برخوردار باشد. همچنین طهارت یا فساد اخلاقى والدین مى تواند در شکل دهى به شخصیت فرزند و توسعه و تضییق ظرفیت صلاح یا فسادپذیرى او مؤثر باشد. از همین رو معصومان همواره از دامان هاى پاک برخاسته و توسّط معلمان الهى تعلیم دیده اند.
د. در میان عوامل پیش گفته آنچه اساسى ترین نقش را در تکوین شخصیت و تعیین ظرفیت هاى آدمى دارد کنش هاى اختیارى او و تلاش هاى مجدّانه او در جهت اطاعت، عبادت و دورى از شرک است. خداوند چنین کسانى را که با علم ازلى خود از پاکترین و فرمان بردارترین انسان ها یافته است ولادتشان را پاک گردانیده، بدن هاى آنها را بهترین بدن ها قرار داد. آنها را در پشت هاى مردان با فضیلت و رحم هاى پاک و نیالوده به کژى ها نگاه داشت و از میان ایشان پیامبران را برانگیخت.1
نتیجه آنکه:
1. در اصل همه ظرفیت ها و قابلیت ها بنیاد الهى دارد.
2. اراده الهى گزاف و بى دلیل نیست. خداوند آنچه شایسته هر موجود است را به او عنایت مى کند.
3. الهى بودن بنیاد ظرفیت ها به معناى غیراختیارى بودن یا توسعه و تضییق ناپذیرى اختیارى آنها نیست.
4. اساسى ترین نقش را، در بسط ظرفیت ها و شایستگى هاى انسان، اراده و کُنش اختیارى او دارد.
پی نوشت:
1. ر.ک: بحارالانوار، ج 1، ص 170.
منبع: www.porseman.org