پرسش :

چرا باید در نماز، حتماً سوره حمد خوانده شود؟

پاسخ :
در خصوص علّت خواندن سوره حمد و عدم جایگزینى دیگر سوره هاى قرآن به چند دلیل عمده مى توان اشاره نمود؛
جامعیت این سوره
سوره حمد آیات الهى از زبان بندگان خداوند است و ارتباط خالق و مخلوق را به اوج مى رساند. امام رضا علیه السلام فرموده اند: «هیچ سوره اى از سوره هاى قرآن مثل سوره حمد مشتمل بر جوامع خیر و حکمت نیست و شرح آن چنین است:
«الْحَمْدُ لِلَّهِ» با این عبارت بنده آنچه حق تعالى بر او واجب کرده یعنى شکر توفیق یافتنش براى اعمال خیر را ادا مى کند.
«رَبِّ الْعالَمِینَ» این عبارت تمجید حق تعالى و تحمید او بوده و نیز با آن بنده اقرار مى کند که او فقط خداوند؛ خالق و مالک است نه دیگرى.
«الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» با این عبارت بنده عطوفت خالق را نسبت به خود طلب کرده و همچنین پروردگار و نعمت هایش بر جمیع مخلوقات را یادآور مى شود.
«مالِکِ یوْمِ الدِّینِ» اقرار به بعث و زنده شدن مردگان و حساب و مجازات بندگان بوده و نیز با این کلام بنده ملک آخرت را براى حق تعالى اثبات نموده همان طورى که ملک دنیا را برایش ایجاب مى نماید.
«إِیاکَ نَعْبُدُ» با این عبارت بنده رغبت و تقرّب خود به خدا را بیان کرده و نیز خبر مى دهد از اخلاص عمل فقط براى خالق نه دیگرى.
«إِیاکَ نَسْتَعِینُ» بنده با این عبارت از خدا تقاضا مى کند که توفیق و عبادتش را زیاد کرده و نعمت ها و نصرتش را خالق نسبت به او ادامه دهد.
«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ» بنده با این جمله از خدا تقاضاى ارشاد کرده و نیز بدین وسیله به ریسمان هدایتش چنگ زده و همچنین از خدا مى خواهد که معرفتش را به او و به عظمت و کبریائیش زیاد نماید.
«صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ» این جمله تأکید بنده نسبت به هدایت و رغبتش در ارشاد شدن را رسانده و نیز با این عبارت بنده متذکّر نعمت هاى حق تعالى بر اولیائش شده و همچنین رغبت و میلش به مثل چنین نعمت هایى را مى رساند.
«غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ» بنده با اداى این عبارت پناه به خدا برده و استعاذه مى جوید از این که در زمره معاندین و کافرین و کسانى باشد که پروردگار و امر و نهى او را خفیف و کوچک مى شمرند.
«وَ لاَ الضَّالِّینَ» با این کلمه بنده از خدا تقاضا مى کند او را معصوم و محفوظ بدارد از این که در گروه آنان که از طریق مستقیم حق تعالى گمراه بوده و بدون عرفان چنین مى پندارند که اعمال پسندیده و شایسته بجا مى آورند باشد.
و بدین ترتیب در این سوره جوامع خیر و حکمت نسبت به امر آخرت و دنیا جمع بوده به طورى که با هیچ چیز دیگرى برابرى نکرده و قابل قیاس نیست.1 به دلیل همین ویژگى است که نماز بدون سوره حمد ناقص است.
از امام باقر علیه السلام درباره حکم کسى که در نمازش «فاتحة الکتاب» قرائت نکرده بود، سؤال شد؛ حضرت فرمود: «لاَ صَلاَةَ لَهُ إِلاَّ أَنْ یقْرَأَ بِهَا»؛ «نمازش، نماز شمرده نمى شود، مگر این که در آن «فاتحة الکتاب» را قرائت کند.
فواید سوره حمد
روایات متعدّدى در خصوص آثار و فواید این سوره بیان گردیده که در اینجا تنها به دو مورد آن اشاره مى نماییم:
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله به جابربن عبداللّه انصارى فرمود: «اى جابر! آیا برترین سوره اى که خدا در کتابش نازل فرموده به تو بیاموزم؟ جابر عرض کرد: آرى، پدر و مادرم فداى تو باد! اى رسول خدا! آن را به من بیاموز. پس رسول اکرم صلى الله علیه و آله سوره «حمد» (امّ الکتاب) را به او تعلیم داد و فرمود: اى جابر! آیا آگاهت سازم از این سوره؟ عرض کرد: چرا، پدر و مادرم فداى تو باد! یا رسول اللّه! از آن مرا باخبر ساز. فرمود: آن شفاى هر دردى است جز مرگ»2.
امام صادق علیه السلام فرمودند: «اسْمُ اللَّهِ الْأَعْظَمُ مُقَطَّعٌ فِى أُمِّ الْکِتَاب»3؛ «اسم اعظم خداوند، در فاتحة الکتاب مندرج است».
با توجّه به دلایل گفته شده معلوم مى شود سوره حمد، به سبب ویژگى هاى منحصر به فردى که دارد، بر دیگر سوره ها مقدّم است و بر آنها برترى دارد. از این رو در نماز، سوره حمد را مى خوانیم.
پی نوشت:
1. علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، ج1، ص 825.
2. بحارالأنوار، ج89، ص 237.
3. وسائل الشیعة، ج 6، ص 38.
منبع: www.porseman.org