پرسش :

فلسفه وضو چیست؟

پاسخ :
در خصوص فلسفه وضو با استفاده از روایات اهل بیت علیهم السلام مى توان امور زیر را بیان کرد:
تقویت روحیه تعبّد و بندگى
یکى از مهم ترین فلسفه هاى تمامى دستورات الهى از جمله وضو تقویت روحیه تعبّد و بندگى مى باشد چرا که به وسیله همین فرامین است که میزان اطاعت پذیرى و بندگى ایمان آورندگان در برابر خداوند متعال ظهور و بروز مى نماید1 هر چند علّت اصلى این دستورات برایشان مخفى و پوشیده باشد2. لذا خداوند متعال در قرآن فرموده است:
«ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ»3؛ «آنچه را رسول خدا براى شما آورده بگیرید (و اجرا کنید)، و از آنچه نهى کرده خوددارى نمایید؛ و از (مخالفت) خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است!».
از همین رو یکى از فلسفه هایى که در احادیث اهل بیت علیهم السلام براى دستورات الهى از جمله وضو بدان تصریح شده، تقویت روحیه تعبّد و بندگى نسبت به فرامین الهى مى باشد، امام باقر علیه السلام فرموده اند: «إِنَّمَا الْوُضُوءُ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ لِیعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یطِیعُهُ وَ مَنْ یعْصِیه»4؛ «وضو یکى از حدود دستورات الهى است که خداوند براى شناسایى مطیع و عاصى آن را واجب فرموده است».
آراستگى
از دیگر مسائلى که در روایات در خصوص فلسفه وضو بدان اشاره شده طهارت و پاکیزگى ظاهرى مى باشد. امام رضا علیه السلام در توجیه یکى از شاگردان خود چنین مى فرماید: «فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَلِمَ أُمِرَ بِالْوُضُوءِ وَ بُدِئَ بِهِ قِیلَ لِأَنَّهُ یکُونُ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَینَ یدَى الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِهِ إِیاهُ مُطِیعاً لَهُ فِیمَا أَمَرَهُ نَقِیاً مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ النَّجَاسَةِ...»5؛ «اگر کسى بگوید چرا خداوند امر فرمود به وضو و به آن آغاز کرد؟ پاسخ مى گوییم: براى آن که عبد در مقام مناجات و گفتگو و در حال ملاقات با خالق، پاک و طاهر باشد». البته همین طهارت ظاهرى زمینه ساز طهارت باطنى است، لذا امام رضا علیه السلام فرموده اند: «بدان جهت به گرفتن وضو امر شده که... دل را براى قیام در حضور حضرت پروردگار پاکیزه مى سازد»6.
نشاط و شادابى
یکى دیگر از فلسفه هاى وضو ایجاد آمادگى و نشاط براى قرار گرفتن در حضور پروردگار به هنگام مناجات با خداوند مى باشد. در این باره نیز امام هشتم علیه السلام فرموده اند: «بدان جهت به گرفتن وضو امر شده که... کسالت و خواب را از آدمى دور مى کند»7.
تسکین اعصاب و روان
از دیگر فوایدى که مى توان براى وضو برشمرد نقش آرامش بخشى آن مى باشد چرا که تماس آب با پوست بدن اثر خاصى در تعادل اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک دارد8 به خصوص اگر این عمل با آب سرد صورت پذیرد لذا مى بینیم رسول خدا صلى الله علیه و آله توصیه نموده اند به هنگام خشم، انسان با آب سرد وضو بگیرد9.
علاوه بر فواید بهداشتى وضو، از سوى ائمه معصومین علیهم السلام نیز فواید معنوى متعدّدى براى آن ذکر گردیده است که در اینجا به نمونه هایى از این موارد اشاره مى گردد:
نورانیت چهره
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ به فردى در خصوص وصف مؤمنان و کافران در قیامت فرمودند: «أَمَّا الْمُؤمِنُونَ فَغُرٌّ مُحَجَّلُونَ مِنْ أَثَرِ الْوُضُوءِ وَ السُّجُودِ وَ أَمَّا الْکَافِرُونَ فَمُسْوَدُّونَ الْوُجُوهُ فَیؤتَى بِهِمْ إِلَى الصِّرَاط»10؛ «مؤمنان، درخشان و روسفید بر اثر وضو و کافران سیه رویند و آنها را بر کنار صراط آرند».
درک ثواب شهدا
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در ادامه روایت قبلى با تأکید بر دائم الوضوء بودن مى فرماید: «إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَکُونَ بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ عَلَى طَهَارَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّکَ تَکُونُ إِذَا مِتَّ عَلَى طَهَارَةٍ مِتَّ شَهِیداً»11؛ «اگر مى توانى همیشه با وضو باشى این عمل را ترک نکن چرا که ملک الموت آنگاه که روح بنده اى با وضو باشد او را شهید محسوب خواهد نمود».
بخشش گناهان
از دیگر اسرار وضو بخشش گناهان مى باشد امام باقر علیه السلام در این خصوص فرموده اند: «ثَلاَثٌ کَفَّارَات فَإِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِى السَّبَرَاتِ وَ الْمَشْى بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ إِلَى الْجَمَاعَاتِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَى الصَّلَوَات»12؛ «سه چیز است که جبران کننده و محو کننده گناه است: کامل گرفتن وضو در هواى بسیار سرد، راه رفتن در شب و روز به سوى جماعت هاى اسلامى (نماز جماعت و جمعه)، مراقبت بر انجام صحیح نمازها».
ثواب شب زنده دارى
اگر کسى قبل از رفتن به رختخواب وضو بگیرد مانند کسى مى ماند که تمام شب را احیا کرده است. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرموده اند: «مَنْ بَاتَ عَلَى طُهْرٍ فَکَأَنَّمَا أَحْیا اللَّیلَ کُلَّه»13؛ «کسى که شب را با وضو بیارامد، گویى که تمام شب را به احیا و عبادت گذرانده است».
نقش معنوى شستشو و مسح
امام رضا علیه السلام درباره مهم ترین دلیل شستشو و مسح چند عضو در وضو فرموده اند: انسان به هنگام نماز با صورت سجده مى کند. با دست از ذات خداوند متعال درخواست مى کند و با سر در رکوع و سجود به خدا رو مى آورد و در نماز با پاها بر مى خیزد و مى نشیند14.
پیامبر مکرّم اسلام صلى الله علیه و آله نیز مى فرماید: وضو گرفتن یعنى شستن دست و صورت و مسح سر و پا؛ شستن صورت یعنى خدایا هر گناهى که با این صورت انجام دادم آن را شستشو مى کنم که با صورت پاک به جانب تو عبادت کنم و با پیشانى پاک سر بر خاک بگذارم. شستن دست ها در وضو یعنى خدایا از گناه دست شستم و گناهانى را که با دستم مرتکب شدم با شستن دست تطهیر مى کنم. مسح سر در وضو یعنى خدایا از هر خیال باطل و هوس خام که در سر پروراندم سرم را تطهیر مى کنم و آن خیال هاى باطل را از سر به دور مى افکنم. مسح پا یعنى خدایا من از جاى بد رفتن پا مى کشم و این پا را از هر گناهى که با آن انجام داده ام تطهیر مى کنم.15
پی نوشت:
1. البته این نکته را نباید فراموش کرد پذیرش تعبّدى فروعات دینى و احکام الهى یک مرحله پس از آن است که براساس مبانى عقلى صحّت اصول اوّلیّه دین براى افراد به اثبات رسیده باشد.
2. البته این مسئله به معناى ممانعت از پرسشگرى و همچنین پاسخ گو نبودن اسلام در فرامین و دستورات الهى نیست، چراکه معصومین علیهم السلام علاوه بر تشویق مسلمانان به تفقّه و تدبّر در مسائل دینى در احادیث متعدّدى به تبیین فلسفه احکام الهى پرداخته اند. به عنوان نمونه مى توانید به کتاب علل الشرائع که مجموعه اى از این قبیل روایات بوده و توسّط شیخ صدوق ره گردآورى شده مراجعه نمایید.
3. حشر 59، آیه 7.
4. علل الشرائع، ج1، ص279.
5. علل الشرائع، ج1 ص257.
6. همان، ج 2، ص 104.
7. عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 104 ؛ میرزا جواد آقا ملکى تبریزى، أسرار الصلاة؛ انتشارات پیام آزادى، 1378ش، هشتم، ص 56.
8. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1374ش، اوّل، ج4، ص 291.
9. الحکم الزاهرة، ترجمه انصارى، ص 586.
10. بحارالأنوار، ج57، ص 260.
11. بحارالأنوار، ج66، ص 396.
12. معانى الاخبار، ص 314.
13. أمالى، صدوق، ص 34.
14. همان.
15. من لایحضره الفقیه، ج1، ص 57.
منبع: www.porseman.org