امام علی علیه‌ السلام فرمودند:
یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا یَبْقَى فِیهِمْ مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ وَ مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ وَ مَسَاجِدُهُمْ یَوْمَئِذٍ عَامِرَةٌ مِنَ الْبِنَاءِ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَى سُکَّانُهَا وَ عُمَّارُهَا شَرُّ أَهْلِ الْأَرْضِ مِنْهُمْ تَخْرُجُ الْفِتْنَةُ وَ إِلَیْهِمْ تَأْوِی الْخَطِیئَةُ یَرُدُّونَ مَنْ شَذَّ عَنْهَا فِیهَا وَ یَسُوقُونَ مَنْ تَأَخَّرَ عَنْهَا إِلَیْهَا یَقُولُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ فَبِی حَلَفْتُ لَأَبْعَثَنَّ عَلَى أُولَئِکَ فِتْنَةً أَتْرُکُ الْحَلِیمَ فِیهَا حَیْرَانَ وَ قَدْ فَعَلَ وَ نَحْنُ نَسْتَقِیلُ اللَّهَ عَثْرَةَ الْغَفْلَةِ.

زمانی برای مردم فرا می رسد که از قرآن چیزی باقی نمی ماند جز نشانی و از اسلام جز اسمی در آن زمان مسجدهایشان از نظر ساختمان آباد است ولی از جهت ارشاد و هدایت خلق خراب ساکنین و ابادکنندگان مساجد آن زمان بدترین مردم روی زمین هستند از وجودشان فتنه برخیزد و لغزش و خطا به آنها پناه می برد هر کهاز آن فتنه کناره گیرد بدان بازش می گردانند و آنکه از آن عقب افتاده به طرف آن می رانندش خداوند سبحان می فرماید به حق خود سوگند چنان فتنه را برایشان برمی انگیزانم که مردمان عاقل را در آن سرگردان کنم و براستی که پروردگار چنین کرده است و ما از پروردگار می خواهیم از لغزشی که از ما سر می زند بگذرد.
نهج البلاغه: حکمت 361
شرح حدیث:
مثال زدن برای بیان امام علیه السلام به دوران و زمان خاص کار مشکلی است اما بعضی از نشانه ها و اشاره های گفتار حضرت د رمقطعی از زمان ها به خوبی مشاهده می شود که مثلا از قرآن جز رسمی از آن باقی نماند یعنی قرآن پژوهان برای روخوانی و حفظ و صوت و مسابقات قرآنی در سطح وسیع تلاش می کنند که این رسم قرآن است اما در عمل به فرامین قرآنی توجهی نمی شود هم اینک در سطح بین الملل به موارد فوق در کشورهای اسلامی توجه ویژه ای می شود اما متاسفانه اکثریت مسلمانان به آیات الولایه و آیات الاحکام و آیات مربوط به مبدا و معاد و اخلاق عنایتی ندارند کسب و تجارت و داد و ستد و رفتارهای خانوادگی و اجتماعی دقیقا مخالف قرآن است.

دوران بنی امیه و بنی عباس رهبران آن دو دوره هیچ گاه خود را جدای از قرآن نمی دانستند اما دیدم که چگونه عمل کردند و چگونه رسم قرآن را داشتند و علم به آن را فراموش کرده بودند درباره اسلام هم همین طور است ما چقدر مسلمان شناسنامه ای داریم که فقط اسم اسلام را روی خود گذاشته اند و از مسلمانی تنها نامش را دارند. درست مثل داستانی که شاعر رومی نقل می کند که پهلوان نمایی خواست بر بازویش با سوزن خالکوبی کنند و شکل شیری را بکشند همین که نقاش سوزن را دست گرفت خواست سر شیر را بکشد گفت درد آمد این شیر را بی سر بکش خواست دمش را بکشد گفت درد آمد این شیر دم نمی خواهد خواست شکمش را بکشد گفت شکم هم نمی خواهد عاقبت نقاش عصبانی شد و سوزن را بر زمین زد و گفت:
شیر بی سر و دم و اشکم کی دید
این چنین شیری خدا هم نافرید

اسلام منهای اعتقادات درست و نماز و روزه و حج و حجاب و عفاف و سایر اعمال واجب خدا هم فرمان نداد و رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم هم نیاورد.

امام علیه السلام در این بخش حکمت ها از تغییر ارزش ها و مسخ آنها صحبت می کند عرض کردم مثال زدن برای بیان امام علیه السلام به زمان خاص کار سختی است اما شواهد نشان می دهد چه در عصر بعد از ایشان و چه در عصر حاضر مصادیق کلام حضرت را به روشنی می بینیم که بعضی مساجد از نظر ساختمان بسیار زیبا و پرهزینه ساخته شده اما از هدایت خلق خدا خبری نیست و آن بهره برداری الهی و معنوی که باید از آن مکان ها شود نمی شود شاید یک جهت آن اشکال در ملک و بودجه هایی است که به مصرف مساجد می رسد که سبب می شود بازدهی روحانی و معنوی نداشته باشد.

و این که حضرت در مقطعی از زمان مساجد را مراکز فتنه ها و مردمش را بدترین افراد زمانه بر می شمرد باز می توان مساجد دوران بنی امیه عنوان کرد که به دستور معاویه مدت شصت سال خطیبان نماز جمع سب بر مولای متقیان علی علیه السلام را واجب می دانستند و تا زمان عمر بن عبدالعزیز ادامه داشت.

و هم اینک نیز بازماندگان فکر و اندیشه اموی و طرفداران امثال ابن تیمیه و عبدالوهاب و سلفی ها در شبه جزیره عربستان و مساجدی که در نقاط عالم می سازند از مصادیق بارز کلام امام علیه السلام می باشند که از نظر ساختمان آباد و از هدایت خبری نیست و همچنان چون عصر بنی امیه مرکز فتنه بر علیه سایر فرقه های اسلامی است.

شرح ابن میثم
ساکنان و آباد کنندگان مساجد: قاریان بدکاره و رهبران گمراه کننده اى که امام علیه‌ السلام آنان را در آغاز کتاب با این عبارت توصیف کرد: «بدترین مردم در نزد خدا دو گروهند... و در جای دیگرى در مذمّت آنان فرمودند: «براى اختلاف مردم در نظرات دنیا، مطلب به یکى از ایشان باز مى‌گردد...»

بدیهى است که ایشان و نظایر ایشان بدترین مردم روى زمینند از آن جهت که اینان ریشه فتنه و فساد در دینند و تمام خطاهاى مردم به آنها بر مى گردد، زیرا که مردم از آنها نیرو و راهنمایى مى گیرند، و هر کس چنین باشد آماده فتنه اى است که شخص بردبار و عاقل سرگردان مى ماند. بعضى به جاى حلیم، حکیم نقل کرده اند. و هنگامى که شخصى چون امام علیه‌ السلام از خداوند طلب بخشش از لغزش غفلت مى کند پس بر ما پیروى از او واجب است ما نیز مى گوییم: بار خدایا ما را از لغزش غفلت بازدار.(1)

پی‌نوشت‌:
1- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 717 و 718

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.