امام علی علیه‌ السلام فرمودند:
لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ وَ لَیْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ یَکُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِی ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ فِی مَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ.

مومن را سه موقع است وقتی برای مناجات و عبادت پروردگار ساعتی برای اصلاح زندگی و معیشت و ساعتی برای لذت بردن از راه حلال و پسندیده و سزاوار نیست که عاقل جز به دنبال سه کار باشد پی معاش رفتن قدمی برای جهان آخرت برداشتن و لذت حلال بردن.
نهج البلاغه: حکمت 382
شرح حدیث:
برنامه ریزی صحیح لازمه زندگی مومن است آدم های بی‌برنامه و یا کسانی که در هر کاری افراط و تفریط می‌کنند بدون تردید خواهند لغزید و عمر عزیزشان به بطالت ضایع خواهد شد.

امام علیه السلام در این آموزه خود همه نیازهای مادی و معنوی انسان ها را در نظر گرفته و نخواسته که بعضی از غرائز را نادیده بگیرند چون انسان ضمن آنکه نیاز به عبادت و بندگی خدا دارد و محتاج کار و کوشش برای رفاه زندگی خود و خانواده است بدنش نیاز به استراحت و تفریح دارد و اصولا این سومی مقوم آن دوتای اول است.

اگر نشاط و طراوت نباشد حالی برای عبادت و کار باقی نمی ماند.
یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ؛
خداوند آسانی را برای شما می خواهد نه دشواری را.(1)

این بیان را کی پروردگار مهربان می فرماید هنگامی که از ماه مبارک رمضان صحبت می کند و از نزول قرآن شریف در این ماه آنگاه درباره روزه آن می فرماید آنکه بیمار و یا در سفر است روزهای دیگری را به جای آن روزه بدارد.

اسلام هیچ گاه تکلیفی بیشتر از توان از ما نخواسته در تمام عبادات و طاعات ملاحظات لازم را برای پیروان خود کرده است.

امام علیه السلام در جای دیگر به فرزندش امام مجتبی علیه السلام می فرمودند:
واقتَصِد یا بُنَیِّ فِی مَعِیشَتِکَ وَ اقتَصِد فِی عِبادَتِکَ وَ عَلَیکَ فِیها بالاَمرِ الدّائِمِ الَّذی تُطِیقُهُ؛
فرزندم: در تلاش معاش و کسب درآمد و انجام عبادات میانه رو و معتدل باش و از زیاده روی پرهیز کن و در حدود طاقت و توانت فعالیت نما تا بتوانی آن را برای همیشه انجام دهی.(2)

افراد بیکار و بی عار هم در اشتباهند آنهایی که هیچ برنامه ای برای زندگی ندارند حضرت موسی علیه السلام به پروردگار عرض کرد کدام یک از بندگانت نزد تو بیشتر مورد بغض و بدبینی هستند؟ فرمود:
جِیفَهٌ بِاللَّیلِ بَطّالٌ بِالنَّهارِ؛
آن که شب ها چون مرداری در بستر خفته و روزها به بطالت و تنبلی می گذراند.(3)

نقطه مقابل اینها کسانی هستند که شب و روز کار می کنند نه به عبادت خود می رسند و نه به تفریح و آسایش خویش اینها نیز در اشتباهند. ساعتی برای ارضاء تمایلات روان و جلب لذات حلال لازم است.

رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلم می فرمودند:
سافِروا تَصِحُّو سافِروا تُغَنِّمُوا؛
مسافرت کنید تا صحیح و سالم باشید سفر نمایید تا استفاده ببرید.(4)

ملاحظه می فرمایید پیامبر مهربان برای آنکه بخشی از ساعات عمر به ما خوش بگذرد و روحیه شاداب داشته باشیم به ما سفارش به مسافرت می فرماید.

امام هشتم علی بن موسی الرضا علیه السلام می فرمودند:
اِجعَلُوا لِاَنفُسِکُم حَظّاً مِنَ الدُّنیا بِاِعطائِها ما تَشتَهِی مِنَ الحَلالِ وَ ما لا تُتلَمُ المُرَوَّهُ وَ لا سَرَفَ فِیهِ وَ استَعیِنُوا بِذلَکَ عَلی اُمورِ الدُّنیا؛
از لذاید دنیا نصیبی برای کامیابی خویش قرار دهید و تمنیات دل را از راه های مشروع برآورید مراقبت کنید در این کار به مردانگی و شرافتتان اسیب نرسد و دچار اسراف و تندروی نشوید. تفریح و سرگرمی های لذت بخش شما را در اداره زندگی یاری می کند و با کمک آن بهتر به امور دنیای خویش موفق خواهید شد.(5)

شرح ابن میثم
امام علیه‌ السلام اوقات مؤمن عاقل را به سه قسم تقسیم کرده است بر حسب آنچه که به اقتضاى حکمت عملى و نظر درست شایسته است: یک قسم آن که به عبادت و مناجات پروردگار خود بپردازد، و این قسم در درجه اوّل اهمیّت است. و قسمى که براى خاطر قسم اوّل معاش لازم را فراهم آورد، و قسمى را نیز بین خود و لذّتهاى جایزى که شایسته و نیکو است- نه آن که حرام و زشت است- خلوت کند. و این دو قسم به خاطر قسم اوّل لازم است چون بدون اینها قسم اوّل ناممکن است.

عبارت لیس للعاقل... یعنى بر حسب اقتضاى عقل عملى حق ندارد- جز در این سه مورد- وقت خود را صرف کند.(6)

پی‌نوشت‌ها:
1- سوره بقره، آیه 185
2- سفینة البحار ج 2، ص 431
3- سفینة البحار ج 2، ص 634
4- بحارالانوار، ج 16، ص 57
5- بحارالانوار، ج 17، ص 208
6- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 737 و 738

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.