راه های خودسازی

امام علی علیه‌ السلام فرمودند:

ضَعْ فَخْرَکَ وَ احْطُطْ کِبْرَکَ وَ اذْکُرْ قَبْرَکَ.

فخر خود بگذار و فروتنی کن و قبرت را به یاد آور.

نهج البلاغه: حکمت 386

راه های خودسازی و موثرترین آن ها سه موردی است که امام علیه السلام به آن امر می فرماید. فخرفروشی و مباهات به داشته ها و اصل و نسب مذموم و سبب غبار بر جان و دل می گردد هر که هستیم و هر چه می کنیم باید روحیه انانیت را در وجود خود بشکنیم تا راه رشد و تعالی برای ما بسته نشود. فخرفروشان مضمحل و نابودند جز آنان که به سروران روحانی و الهی خویش فخر می کنند مثل آنکه بگویند ما مفتخریم که خدایمان الله تبارک و تعالی است پیامبرمان نبی مکرم اسلام حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و سلم مولایمان امیرالمومنین و اولاد معصوم اویند. ما مفتخریم که مذهبمان جعفری است و هر آنچه از مبانی دینی و اقتصادی و اخلاقی و فقهی داریم از مرکز قرآن و عترت داریم.

این فخر کردن ها ممدوح است اما اگر کسی به نیاکان و داشته های مادی خود فخر بفروشد اشتباه است.

وَاحطُط کِبرَکَ
تکبر و بزرگ بینی خود را رها کن غرور و خود بزرگ بینی مثل فخرفروشی انسان را ساقط می کند اگر کسی نیکبختی دنیا و آخرت را می خواند باید فروتنی کند چرا که تواضع سر رفعتت آورد.

تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ(1)
این سرای آخرت است که برای آنان قرار دادیم که در دنیا اراده طغیان در زمین و فساد نکرده اند و پایان خوب از آن اهل تقواست.

عُلُوّاً فِی الارضِ همان خود بزرگ بینی و روحیه استکباری است که سبب سقوط انسان می شود نشانه های این حالت را می توان به روشنی در نوع گفتار و پوشیدن لباس و انتخاب مسکن و مرکب و تغذیه و تفریح و اشباع غریزه جنسی و برخورد با زیردستان مشاهده کرد.

امام علیه السلام به دو موضوع مطرح شده که فخر کردن و تکبر بود در خطبه ای فرمودند:
اِنَّ مِن اَسخَفِ حالاتِ الوُلاهِ عِندَ صالِحِ النّاسِ اَن یُظَنَّ بِهِم حُبُّ الفَخرِ یُوضَعَ اَمرُهُم عَلَی الکِبرِ(2)
از پست ترین حالات زمامداران د رنزد مردم درستکار این است که گمان رود آنان شیفته خودستایی گشته اند و کردارشان به تکبر تعبیر شود.

جمله سوم امام علیه السلام این بود که واذکر قبرک قبرت را به یاد آور یاد قبر نتایجی در بر دارد که مفید به وضع و رفتار ما می باشد زیرا وقتی آنچه در قبر بر انسان می گذرد از مرگ سخت تر است.

امام علیه السلام در جای دیگر فرمودند: یا عِبادَاللهِ ما بَعدَ المَوتِ لِمَن لَم یُغفَر لَهُ اَشَدُّ مِنَ اَلمَوتِ اَلقَبرُ فَاحذَروا ضِیقَهُ وَ ضَنکَهُ وَ ظُلمَتَهُ و غُربَتَهُ(3)
آنچه بعد از مرگ برای کسی که مشمول آمرزش خداوند نشده سخت تر از مرگ است پس برحذر باش از قبر از تنگی و فشار و تاریکی و تنهایی و غربت آن.

بی جهت نبود که امام سجاد علیه السلام در سحرهای ماه مبارک رمضان به درگاه الهی عرض می کرد.

فَمالی لا اَبْکی اَبْکی لِخُروُجِ نَفْسی اَبْکی لِظُلْمَهِ قَبْری اَبْکی لِضیقِ لَحَدی اَبْکی لِسُؤالِ مُنْکَر وَنَکیر اِیای اَبْکی لِخُروُجی مِنْ قَبْری عُرْیاناً ذَلیلاً حامِلاً ثِقْلی عَلی ظَهْری(4)
چرا نگریم برای لحظه ای جان از بدنم بیرون می رود می گویم برای تاریکی قبرم می گریم برای تنگی لحدم می گریم برای زمانی که نکیر و منکر از من می پرسند می گریم برای هنگامی که از قبرم برهنه و ذلیل خارج می شوم در حالی که بار اعمالم را بر دوش دارم.

پی‌نوشت‌ها:
1- سوره قصص، آیه 83
2- نهج البلاغه، خطبه 216
3- امالی صدوق ص97
4- مفاتیح الجنان محدث قمی

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.