شرایط توبه و استغفار

امام علی علیه‌ السلام فرمودند:

لِقَائِلٍ قَالَ بِحَضْرَتِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ أَ تَدْرِی مَا الِاسْتِغْفَارَ «الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّیِّینَ» وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ أَوَّلُهَا النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى وَ الثَّانِی الْعَزْمُ عَلَى تَرْکِ الْعَوْدِ إِلَیْهِ أَبَداً وَ الثَّالِثُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَى الْمَخْلُوقِینَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ أَمْلَسَ لَیْسَ عَلَیْکَ تَبِعَةٌ وَ الرَّابِعُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى کُلِّ فَرِیضَةٍ عَلَیْکَ ضَیَّعْتَهَا فَتُؤَدِّیَ حَقَّهَا وَ الْخَامِسُ أَنْ تَعْمِدَ إِلَى اللَّحْمِ الَّذِی نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِیبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّى تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ یَنْشَأَ بَیْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِیدٌ وَ السَّادِسُ أَنْ تُذِیقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ کَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِیَةِ فَعِنْدَ ذَلِکَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.

شخصی در محضر امام علی علیه السلام گفت: اَستَغفِرُالله، آن حضرت فرمودند:
مادرت به عزایت بنشیند آیا می دانی استغفار کدام است؟ همانا استغفار مرتبه عالی مقامان است آن اسمی است دارای شش معنا است:
نخست ندامت نسبت به رفتار گذشت؛
دوم تصمیم قاطع بر ترک و بازگشت به گناه برای همیشه؛
سوم رد کردن حقوق مردم تا اینکه خداوند تبارک و تعالی را پاک ملاقات کنی و خود را از گناه خالی نمایی؛
چهارم حق هر واجبی را که ضایع ساخته ای ادا سازی؛
پنجم گوشتی که از حرام روییده است با گریه و زاری آب کنی به گونه ای که پوست به استخوان چسبید و میان آن دو گوشتی تازه بروید؛
ششم آن که درد طاعت الهی را به تن بچشانی چنانکه شیرین معصیت را به آن چشاندی در این هنگام بگو أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ.

نهج البلاغه: حکمت 409

تعجب نکنید امام علیه السلام پرده ازحقیقت استغفار و توبه واقعی برداشته و با شش شرط که بیان فرمودند نشان دادند که مستغفر و توبه کننده حقیقی کیست.

توبه یکی از پایه هایش معذرت خواهی و اعتراف به لغزش است اما این به تنهایی کافی نیست راه های عملی آن نیز باید طی شود تا توبه به صورت درست شکل گیرد.

امام رضا علیه السلام می فرمایند:
مَنِ استَغفُرِ اللهَ بِلِسانِهِ و لَم یَندِم قَلبُهُ فَقَد اِستَهزَءُ بِنَفسِهِ(1)
کسی که به زبان توبه و استغفار کند ولی در دل از گناهی که مرتکب شده و پشیمان نباشد خودش را مسخره کرده است.

امام علیه السلام نخستین مرتبه استغفار را ندامت باطنی شمردند و تا این پشیمانی در باطن نیاید توبه جدی نیست و این ندامت باید تا آخر عمر ادامه یابد و هر وقت یاد گناهش می افتد دلش مضطرب شود و از کرده خود اظهار عذرخواهی از درگاه پروردگار کند.

امام صادق علیه السلام می فرمودند:
یُدیمُ البُکاءَ وَ الاَسَفَ عَلی ما فاقَهُ مِن طاعَهِ اللهِ و یَحبِسُ نَفسَهُ مِنَ الشَّهَواتِ وَ یستَغِیثُ اِلی الله تَعالی لِیحفِظَهُ عَلی وَفاءِ تَوبَتِهِ(2)
شخص توبه کننده به گریه و تاسف بر آنچه از طاعات و عبادات از او فوت شده ادامه دهد و نفس خود را از تمایلات نفسانی بازدارد و از خداوند تبارک و تعالی پناه طلبد تا او را در توبه اش پایدار و ثابت بدارد.

مرحله دوم استغفار تصمیم قاطع بر ترک و بازگشت به گناه برای همیشه تُوبُوا اِلی الله تَوبَهً نُصوحاً(3)
به سوی پروردگار بازگردی و توبه نصوح کنید توبه تصوح یعنی توبه ای که غیر قابل بازگشت به گناه باشد چون اگر بنا شود پی در پی استغفار شود و باز و توبه شکسته شود و گناه تکرار گردد بخشش الهی را همراه ندارد.

سوم فرمودند: رد کردن حقوق مردم حق الناس چیزی نیست که با چند عدد طلب عفو مصالحه شود کسی که ذمه اش زیر بار دین دیگران است قبل از توبه اول باید حق مردم را بدهد و خود را از دین مردم ازاد کند تا توبه اش پذیرفته شود.

معاویه بن وهب می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم که نقل می شود مردی از انصار وقتی مرد دو دینار بدهکار بود و پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم بر او نماز نخواند تا اینکه یکی از نزدیکان او پرداخت آن دو دینار را به عهده گرفت آیا این موضوع صحت دارد؟ امام صادق علیه السلام فرمود درست است سپس فرمودند:
اِنَّ رَسُولَ الله صلّی الله علیه و آله و سلم اِنَّما فَعلَ ذلِکَ لِیَتَّعِظُوا و لِیَرُدَّ بَعضُهُم عَلی بَعضٍ و لَئِلّا یَستَخِفُّوا الدَّین(4)
رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم این کار را کرد تا مسلمانان عبرت بگیرند و بدهکاری های خود را به یکدیگر بپردازند و موضوع حق الناس را سبک نگیرند.

چهارم حق هر واجب را که ضایع ساخته ای ادا سازی اگر کسی فکر کند در مسئله استغفار صرف ندامت باطنی کافی است اشتباه می کند زیار مکمل توبه انجام واجبات ترک شده و جبران گذشته هاست.

امام باقر علیه السلام به محمد بن مسلم فرمودند:
یا مُحَمَّد بن مُسلِم ذُنُوبُ المومِنِ اذا تابَ مِنها مَغفُورَهٌ لَهُ فَلیَعمَل لِما یَستَانِفُ بَعدَ التَّوبَهِ المَغفِرَهِ(5)
ای محمد بن مسلم گناهان مومن در صورتی که توبه کند آمرزیده می شود ولی باید بعد از توبه و بخشش پروردگار کارهای نیک و اعمال صالحه به جا آورد.

اثر وضعی انجام واجبات ترک شده تطهیر باطن و بیرون رفت از گناهان است چنان که پروردگار متعال می فرماید:
ان الحسنات یذهبن السیئات(6)
حقیقت آن است که کارهای خوب آثار اعمال بد را از بین می برد.

پنجم شرط که از همه سخت تر و مهم تر است اینکه باید اگر گوشت و خون و پوست از حرام روییده شده آن قدر از خوراکی های حلال تناول کنی تا گوشت و خون و پوست تازه در کالبدت بروید درست است که زمان می برد ولی کسی که می خواهد مطمئن شود بعد از چندین سال حرامخواری پاکیزه شده باید این مراحل را طی کند و اگراجل به او مهلت نداد همین که به حلال خوردن مشغول شود خداوند با فضل و کرمش خواهد بخشید.

و مرحله پایانی آنکه در طاعت الهی آن قدر بکوشی که حلاوت و شیرینی آن به کام جانت برسد. همان طور که وقتی گناه میکردی مزه و شیرینی معصیت را می چشیدی.

امام علیه السلام می آموزد که پس از پشت سر گذاشت مراتب شش‌گانه اگر گفتی اَستَغفِرُالله جا دارد و به واقع توبه کرده ای.

پی‌نوشت‌ها:
1- مجموعه ورام، ج 2، ص 110
2- مصباح الشرایعه، ص 351
3- سوره تحریم، آیه 8
4- کافی، ج 5، ص 93
5- کافی، ج 2، ص 434
6- سوره هود، آیه 14

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.