امام علی علیه‌ السلام فرمودند:
مَا کَانَ اللَّهُ لِیَفْتَحَ عَلَى عَبْدٍ بَابَ الشُّکْرِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الزِّیَادَةِ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَى عَبْدٍ بَابَ الدُّعَاءِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْإِجَابَةِ وَ لَا لِیَفْتَحَ لِعَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَةِ.

این طور نیست که خداوند باب شکر را بر روی بنده اش بگشاید در حالی که باب فزونی نعمت را بر روی او ببندد و همچنین این گونه نیست پروردگار باب دعا را بر روی بنده می گشاید در حالی که باب اجابت را بر روی وی ببندد و نیز این طور نیست که باب توبه را بر بنده اش گشاید و باب بخشش را بر رویش ببندد.
نهج البلاغه: حکمت 427
شرح حدیث:
سه موضوع شکر، دعا، توبه و نتایج آنها در بیان امام علیه السلام مشهود است. نقش شکرگزاری در افزایش نعمت نقش اول است. چنانکه پروردگار می فرماید:

وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ(1)
و آن گاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر سپاس گویید بر (نعمت) شما می افزاییم و اگر ناسپاسی کنید همانا عذاب من سخت خواهد بود.

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه می فرمایند:
ما اَنعَمَ اللهُ عَلی عَبدٍ مِن نِعمَهٍ فَعَرَفَها بِقَلبِه وَ حَمِدَ اللهَ ظاهِراً بِلِسانِهِ فَتَمَّ کَلامُهُ حَتّی یُومَرَ لَهُ بِالمَزیدِ(2)

چون خداوند به بنده ای نعمتی دهد پس قلبا قدر آن را بشناسد و به زبان خدا را حمد کند هنوز سخنش به پایان نرسیده است که فرمان می رسد تا بر نعمتش افزوده شود.

ارتباط دعا با اجابت نیز چنین است مگر آنکه مصلحت دعا کننده در مستجاب نشدن دعایش باشد. وقتی می فرماید:

قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ(3)
ای پیامبر بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من اعتنایی به شما ندارد.

مفهوم عبارت فوق این می شود که اگر دعا کردید و از خداوند درخواست نمودید حتما به شما اعتنا می کند چنان که به صراحت فرمود:

وَ قالَ رَبُّکُم اُدعُونِی اَستَجِب لَکُم(4)
و پروردگارتان فرموده مرا بخوانید تا اجابتتان کنم.

و یا می فرماید:
وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِی وَلْیُؤْمِنُواْ بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ(5)
ای رسول ما هرگاه بندگانم سراغ مرا از تو گرفتند بگو من نزدیکم. دعای دعا کننده را به هنگامی که مرا می خواند پاسخ می دهم. بنابراین باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند شاید ارشاد شوند.

و در مسئله توبه امام علیه السلام بخشش و آمرزش الهی را قرینش قرار داد یعنی همان خدایی که دعوت به توبه فرموده بخشیدن را هم لازمه آن قرار داده است.

أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ(6)
آیا نمی دانند که خداوند توبه بندگانش را می پذیرد و صدقات را دریافت می کند و خدا خود بسیار توبه پذیر و مهربان است.

خداوند نه تنها توبه پذیر است بلکه توبه کنندگان را نیز دوست می دارد.
اِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوّابین(7)
همانا خداوند توبه کنندگان را دوست می دارد.

پی‌نوشت‌ها:
1- سوره ابراهیم، آیه 7
2- کافی، ج 2، ص 95
3- سوره فرقان، آیه 77
4- سوره مومن، آیه 60
5- سوره بقره، آیه 186
6- سوره توبه، آیه 104
7- سوره بقره، آیه 222

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.