امتحان بزرگان

امام علی علیه السلام فرمودند:

ثَلاثٌ یُمْتَحَنُ بِها عُقُولُ الرِّجالِ: هُنَّ الْمالُ وَالْوِلایَةُ وَالْمُصیبَةُ؛

با سه چیز عقل انسان ها محک زده مى شود: ثروت، پست و مقام، مصیبت ها و مشکلات.

شرح غررالحکم و درر الکلم، ج 3، ص 337، ح 4664.

فلسفۀ خلقت انسان
خداوند متعال فلسفه و اساس خلقت انسان را آزمایش و امتحان او بیان مى کند. بدین علت دنیا به منزله جلسه بزرگ امتحان، و قیامت به مثابه زمانِ دادن کارنامه امتحان شوندگان است!

بنابراین نباید دعا کرد که خدا ما را به امتحان و آزمایش مبتلا نکند؛ زیرا این دعا با هدف خلقت منافات دارد و دور از اجابت است، بلکه باید از او خواست که ما را با آزمایش هاى سخت و سنگین نیازماید.{1}

موادّ امتحانى خداوند
آزمون هاى خداوند، ابزار تکامل و پیشرفت است و موادّ مختلفى دارد، ولى سه مادّه اى که در این حدیث بدان اشاره شده، از همه مهم تر است:

مادّه اوّل: مال و ثروت
تحصیل بیش از نیاز ثروت و مصرف نکردن آن، بسان حمل مقدار زیادى موادّ غذایى توسّط کوهنورد حریصى است که فقط قصد دارد یک روز بالاى کوه بماند و بعد ناچار مى شود بقیّه را بالاى کوه بگذارد و برگردد! کسانى در این مادّه امتحانى قبول اند که با داشتن مال و ثروت، عقل خود را گم نکنند و هوش خود را از دست ندهند.

مادّه دوم: مصائب و مشکلات زندگى
قبولى در این مادّه امتحانى صبر و تحمّل زیادى مى طلبد، که در این صورت، انسان مأجور هم خواهد بود، و اگر صبر و تحمّل نکند و جزع وفزع نماید نه تنها قبول نمى شود، بلکه بار گناهانش سنگین تر مى گردد.{2}

مادّه سوم: پست و مقام
بسیارند افرادى که با به دست آوردن مقام، تمام گذشته خود را به فراموشى سپرده و آلوده همه چیز مى شوند. انسان عاقل و باشخصیّت کسى است که هیچ امرى سبب نشود حقیقت ها را نبیند یا آن ها را به فراموشى بسپارد. نمونه هاى فراوانى از این آزادمردان در طول تاریخ و در میان علما و دانشمندان بزرگ دینى دیده مى شود.{3}

چند نکته درمورد امتحانات الهى
1. لازم نیست همه مردم با همه وسایل آزمایش شوند، بلکه ممکن است امتحان هر گروهى با چیزى باشد؛ چراکه تناسب داشتن با روحیّه ها و وضع فردى و اجتماعى مردم در این مسئله شرط است.

2. ممکن است یک انسان از عهده پاره اى از امتحانات به خوبى برآید، در حالى که دربرابر امتحانات دیگر، سخت رفوزه شود.

3. و نیز ممکن است امتحان یک فرد، وسیله امتحان فرد دیگرى باشد؛ مثلاً خداوند کسى را با مصیبت فرزند دلبندش مورد آزمایش قرار مى دهد، این آزمایش پاى دیگران را هم به میدان امتحان مى کشد که آیا آنها در مقام همدردى برمى آیند و در تخفیف آلام شخص مصیبت زده مى کوشند یا نه؟

4. همان گونه که اشاره کردیم امتحانات الهى جنبه عمومى و همگانى دارد و حتّى پیامبران نیز از آن مستثنا نیستند، بلکه آزمایش آنها با توجّه به سنگینى مسئولیّتشان به مراتب سخت تر از آزمایش دیگران است.{4}

پی‌نوشت‌ها:
1. حضرت على (علیه السلام) در نهج البلاغه، ج 3، ص 252، حکمت 93 به این مطلب اشاره کرده است.
2. امام هادى (علیه السلام) در این زمینه مى فرماید: «اَلْمُصیüبَةُ لِلصّابِرِ واحِدَةٌ، وَ لِلْجازِعِ اثْنَتانِ؛ مصیبت براى کسى که در برابر آن صبور باشد و شکیبایى پیشه کند، یکى است؛ ولى براى شخص ناشکیبا و بى تاب دو تا» (فرهنگ سخنان امام هادى (علیه السلام)، ص 430، ح 18). شرح این روایت را در کتاب سخنان امام هادى (علیه السلام) نوشته ایم.
3. یکصد و ده سرمشق از سخنان حضرت على (علیه السلام)، ص 259 و 260، ح 99.
4. تفسیر نمونه، ج 1، ص 608 و 607، ذیل آیات 155 تا 157 سوره بقره.

منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.