شرایط که در تنبیه باید رعایت شود

 ادب و تربیت هنگام عصبانیت رخ نمی دهد. (امام علی (علیه السلام)
 

چکیده: اگر شرایط و اصول تنبیه رعایت شود تا حدودی می‏ توان گفت تنبیه مؤثر واقع خواهد شد در غیر این صورت ثمره ای که از تنبیه در ذهن والدین و مربیان هست ، تحقق پیدا نمی کند. در این نوشتار به برخی از مهم‏ترین شرایط و اصول تنبیه مؤثر اشاره شده است. با ما همراه باشید.

تعداد کلمات 1277 / تخمین زمان مطالعه 6 دقیقه

 

اساس تربیت این است که کودک به انجام رفتار درست تشنه شود. اگر تربیت، توأم با عشق نباشد، بهترین پیام ها با مقاومت منفی و بیزاری کودک مواجه خواهد شد. آری، با توجه به اینکه انسان همواره گرفتار غفلت است، در برخی موارد می توانیم تنبیه را عاملی هشداردهنده به کار ببریم.
البته از تنبیه باید اندک، ماهرانه و ظریفانه استفاده کرد و کاربرد بی رویه از آن، زیان های بسیاری در پی دارد؛ به همین منظور، برای تنبیه شرایطی لازم است که در ادامه به آنها اشاره می کنیم.
 

تنبیه باید از مرحله ضعیف آغاز شود و اگر مؤثر نیفتاد، می توان از مرحله بعد استفاده کرد؛ برای مثال جایی که با تنبیه غیربدنی مشکل حل می شود، استفاده از تنبیه بدنی هم خطرناک و هم لغو است یا اگر با تذکر تلویحی، کودک آگاه می شود، نباید از جریمه استفاده کرد. در ادامه، روش هایی گوناگون برای مقابله با بدرفتاری کودک بیان خواهیم کرد که والدین می توانند با توجه به شرایط کودک خود، روش مناسب را به کار گیرند.
متأسفانه برخی والدین، بدون در نظر گرفتن این شرایط، از ابتدا به سراغ شدیدترین نوع تنبیه می روند تا این گونه خشم خود را فرونشانند و از آن پی در پی استفاده می کنند که نتیجه کار آنها، فرزندی عقده ای و لجوج خواهد بود.[1]
 

تنبیه باید با توجه به سن کودک اعمال شود. در هر مقطع سنی، برخی رفتارهای کودک طبیعی است که والدین باید با گذشتن از کنار آنها و به کارگیری روش های درست، آن مرحله را پشت سر بگذارند و تنبیه در این موارد، نه تنها سازنده نیست، بلکه نقشی مخرب دارد؛ برای مثال کودکان یک تا سه ساله، خوشحال از آزادی تازه به دست آمده، می خواهند هر کاری را خودشان انجام دهند و جان کلام آنها این است که «خودم انجام می دهم»؛ بنابراین باید به آنان اجازه دهیم تا حد امکان کاری هایی را که می توانند، انجام دهند. درباره این کودکان به جای گفتن «نه»، «نمی توانی»، «دست نزن» و...، می توان از روش های پیشگیرانه ای همچون پرت کردن حواس، جایگزینی و امکان انتخاب دادن بهره گرفت.
در دوره سنی یک تا سه سالگی، والدین باید با درک درست از موقعیت کودک، ضمن تشویق او اجازه دهند تا خودش کارهایش را انجام دهد. این اقدام کمک می کند که احساس استقلال در او شکل گیرد؛ اما اگر همواره با خواسته های او مخالفت شود و او خود را در فعالیت ها ناموفق ببیند، احساس بی کفایتی و شرم خواهد کرد. اگر کودکان این مرحله را به درستی پشت سر بگذرانند، در آینده افرادی خوش بین همراه با حسن نیت و اراده قوی خواهند شد.[2]
یکی از ویژگی های کودکان سه تا شش سال، کنجکاوی درباره دنیایی است که در آن زندگی می کنند. مخلوط کردن شکر با نمک، برای کودک چهارساله ای که می خواهد بر دامنه آگاهی های خود بیفزاید، هرگز کار عجیبی نیست. نقاشی کردن روی دیوارها برای کودک پنج ساله، اقدامی بی نظیر برای تزیین اتاق به شمار می آید. باز کردن اشیا و لوازم برای اطلاع از چگونگی کار آنها، یکی از فعالیت های مورد علاقه کودکان پیش دبستانی است. کار مورد علاقه بچه های این سن، کندوکاو است. اگر به این کودکان برچسب بیش فعال و بی ملاحظه بزنیم، بعید نیست که در آینده همین گونه شوند. کودکان این سن به بازی بسیار علاقه دارند و نباید شیطنت و بازی گوشی آنان را دلیل بی ادبی دانست و در صدد تنبیه آنها برآمد، بلکه تنها باید کوشید این رفتارها، به آنان و دیگران صدمه ای نزند و آن را هدایت کرد.[3] رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است: «بازی گوشی و شیطنت بچه در دوران کودکی، نشان دهنده فزونی عقل او در بزرگسالی است».[4]
 

 مربیان می گویند: رشد انسان در گرو بیم و امید است. تنبیه بدون تشویق و تشویق بدون تنبیه، خطر آفرین است و از هر دو باید با استفاده شود، هرچند در امر تربیت کودکان بیشتر باید تشویق را به کار گرفت.
برخی پدران و مادران در این مورد، یک جانبه عمل می کنند یا بیش از اندازه از تنبیه استفاده کرده و دنیا را در نظر کودک، بد جلوه میدهند و برخی دیگر فقط از تشویق و به به و چه چه بهره می گیرند و حتی تنبیه جزئی نیز در قاموس تربیتی آنها جایی ندارد که این روش نیز خطرناک است و کودکان را لوس و بی مسئولیت بار می آورد.
درشتی و نرمی به هم در به است           چو رگ زن که جراح و مرهم نه است
 

 استفاده زیاد از یک روش تربیتی، از اثر آن می کاهد. هر اقدامی اگر هم مؤثر باشد، با استفاده بیش از حد، اثرش را از دست میدهد. مادر برای هر کار اشتباه وحید، او را به داخل اتاقش می فرستاد. بعد از مدتی متوجه شد که وحید به راحتی کار بدش را انجام میدهد و پیش از آنکه حتی به او بگویند، به اتاقش می رود.
 

 اگر قصد تنبیه کودکتان را دارید، درست پس از رفتار ناپسندش، این کار را انجام دهید؛ زیرا رفتار انسان را پیامدهای بدون درنگ، کنترل می کند که این پیامدها می توانند مثبت یا منفی باشند. هرچه فاصله تنبیه با رفتار نامطلوب بیشتر شود، اثرش کمتر می شود و ممکن است کودک نتواند ارتباط تنبیه با عمل ناپسندش را درک کند.
 

 تنبیه مؤثر، نه تنها بی درنگ صورت می گیرد، بلکه برای کودک پیش بینی شدنی می باشد. تنبیه باید در تمام مواردی که آن رفتار ناپسند سر میزند، انجام شود. اگر به کودکتان گفته اید که در صورت پرت کردن عروسکش آن را از او خواهید گرفت، پس از هربار پرت کردن، به وعده خود عمل کنید تا همیشه منتظر پیامدهای رفتار ناپسند خود باشد. بررسی ها نشان داده است، پایداری رفتار والدین، آنها را برای فرزندانشان قابل پیش بینی می کند و این پیش بینی پذیری از اضطراب آنان می کاهد؛ برای مثال، ما شاهد رعایت دقیق مقررات راهنمایی و رانندگی در برخی کشورها هستیم؛ اما متأسفانه در کشور خودمان این امر به خوبی رعایت نمی شود، می توانید بگویید چرا؟
یکی از علل آن بی ثباتی در برخورد با تخلف است. چنانچه در آن کشورها راننده ای از چراغ قرمز رد شود، حتی در نیمه های شب، به حتم جریمه خواهد شد؛ اما در کشور ما وقتی همین تخلف صورت پذیرد، این گونه نیست که حتما جریمه شود؛ زیرا ممکن است مأمور نباشد؛ اگر هم باشد، شاید جریمه نکند؛ اگر هم بخواهد جریمه کند، شاید با برخی اقدامات، او را منصرف کنند؛ اگر دوربین هم گذاشته اند، از کجا معلوم که سالم باشد؛ از این گذشته، پس از جریمه امکان اعتراض و احتمال های بیشمار دیگر نیز هست؛ پس همواره به یاد داشته باشیم، تنبیهی رفتار نادرست را کنترل می کند که پیش بینی پذیر و حتمی باشد.
 
 
منبع : کتاب «تنبیه؛ آری یا خیر؟! (شیوه های اصلاح رفتار کودکان)»
نویسنده : مجید همتی

پی نوشت :
[1] . علی رحمانی، نقد باورهای غلط، ص 240.
[2] . ناصر سقای بی ریا، روان شناسی رشد، ج۲، ص۷۸۰.
[3] . مریلین گوتمن، نظم آموزی به کودکان، ص 167.
[4] .محمدمحمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، حدیث 3568.