حق قرض دهنده در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)

قرض الحسنه سنت نیکو و ماندگار است. 
 

در زندگی اجتماعی، یکی از مهم ترین مسائل ارتباطی، ارتباط اقتصادی میان افراد جامعه است. در هر جامعه خرید و فروش، قرض دادن و قرض گرفتن و ... وجود دارد. از همین روی در متون اسلامی، ملاک هایی را برای نظم و عدالت بخشی به روابط اقتصادی بیان شده است. ملاک های بیان شده از سوی دین صرفا شامل گزاره های اخلاقی بلکه بسیاری از موارد بیان شده، الزامات شرعی دارد و احکام تکلیفیه پنج گانه (حرام، واجب، مستحب، مکروه و مباح) بر آن ها وضع شده است.

یکی از موضوعاتی که در متون دینی بدان اهمیت زیادی داده شده است، موضوع قرض دادن به نیازمندان است تا جایی که در روایات ما آن را از صدقه برتر دانستند.[1] پیامبر اسلام(صلی الله و علیه وآله) در نکوهش کسانی که توان مالی دارند، اما از قرض دادن خوددارى می‌کنند فرمود: «کسى که برادر مسلمان و نیازمندش براى قرض گرفتن به او روى بیاورد و او با این‌که توانایى ‏دارد، خواسته وى را تأمین نکند، خداوند از بهشت محرومش می‌سازد.»[2]

از همین روی در آیات و روایات، شرایطی بیان شده است که از جمله این موارد می توان به آیه 282 سوره بقره، طولانی ترین آیه قرآن کریم، اشاره کرد. در بخشی از این آیه آمده است: «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! هنگامى که بدهى مدّت‏دارى (به خاطر وام یا داد و ستد) به یک دیگر پیدا می کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‏اى از روى عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد! و کسى که قدرت بر نویسندگى دارد، نباید از نوشتن خوددارى کند! پس باید بنویسد، و آن کس که حق بر عهده اوست، باید املا کند، و از خدا که پروردگار او است بپرهیزد، و چیزى را فروگذار ننماید.»

آنچه بیان شد، آدابی است که شخص قرض دهنده باید در هنگام و نیز بعد از قرض دادن به آن خود را پایبند بداند. امام سجاد(علیه السلام) در رساله حقوقی که به بیان حقوق های لازم بر انسان، بیان داشته اند، حقوق قرض دهندگان را بیان می کنند.
 

وَ أَمَّا حَقُ‏ غَرِیمِکَ‏ الَّذِی‏ یُطَالِبُکَ فَإِنْ کُنْتَ مُوسِراً أَعْطَیْتَهُ ‏ (و اما حق طلبکاری که طلبش را از تو می خواهد این است که اگر توان پرداخت آن را داری، آن طلب را بده)
 پرداخت قرض یکی از دیونی است که اخلاقاً، شرعاً و قانوناً بر عهده قرض گیرنده است. در روایتی از امام رضا (علیه السلام) بیان شده است که فرمودند: «اِعْلَمْ أَنَّه مَنِ اسْتَدانَ دَیْنا وَ نَوى قَضاءَهُ، فَهُوَ فى أَمانِ اللّه  حَتّى یَقْضیَهُ، فَإنْ لَمْ یَنْوِ قَضاءَهُ فَهُوَ سارِقٌ؛ کسى که قرض بگیرد در صورتى که تصمیم داشته باشد آن را پس دهد در امان خداست تا آن را اداء کند ولى اگر تصمیم نداشته باشد آن را به صاحبش برگرداند، دزد محسوب مى شود.»[5]

اخلاق بر این است که انسان اگر قرضی گرفته است و توان پرداخت آن را دارد، بهتر است که آن را پرداخت کند. اگر سستی در پس دادن قرض در جامعه پدیدار شود، دیگر نمی توان سنت نیکوی قرض الحسنه را دید و آن چیزی که در جامعه سنت و رسم می شود، رباست.

در روایتی از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمودند: «أَلْمَعْکَ طَرَفٌ مِنَ الظُّلْم؛ تأخیر در پرداخت دین، گوشه ای [پرده ای] از ظلم است.»[6] در حدیثی در کتاب «وسایل الیشعه» از امام جعفرصادق(علیه‌السلام) نقل شده که ایشان فرموند»:لَو أَنَّ الناسَ أَدُّوا حُقوقَ اَموالِهِم لَکانوُا عایِشینَ بَخَیر؛ مردم اگر حقوق و واجبات مالی خود را ادا می‌کردند مسلّماً همه از یک زندگی مطلوب و رضایتبخشی برخوردار می‌شدند.[7]»
 
وَ إِنْ کُنْتَ مُعْسِراً أَرْضَیْتَهُ بِحُسْنِ الْقَوْلِ وَ رَدَدْتَهُ عَنْ نَفْسِکَ رَدّاً لَطِیفاً[8] (و اگر تنگ دستی، او را با گفتار نیک خشنود و راضی کن و او را با نرمی از نزد خودت برگردان)
ممکن است انسان در وقت موعودی که زمان بازپرداخت بدهی می رسد، آن توان مالی مطلوب را برای پس دادن قرض و ادای آن نداشته باشد؛ از همین روی امام (علیه السلام) توصیه می کنند که فرد قرض گیرنده سعی کند با گفتار خود او را راضی و خشنود کند.

برخی از افراد در روز گرفتن قرض، بسیار خوش برخورد و متین هستند ولی در روز بازپرداخت، طلبکارانه برخورد می کنند که این رفتار، رفتار اسلامی نیست. پرداخت دین، حقی است که تا قیامت بر گردن انسان می ماند. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در مورد یکی از افراد (فلان قبیله) که شهید شده بود بیان می دارند که او به خاطر سه درهم که به فلان یهودی بدهکار بوده بر دَرِ بهشت زندانی گشته و به وی اجازة ورود می‌دهند! [9]
 
 پی نوشت: