حق همسایه در رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام) (بخش اول)

کمترین حق همسایه، حفظ اموال او در هنگام غیبت اوست. 
 

زندگی در بستر اجتماع، بایدها و نبایدهایی را برای انسان به همراه دارد که توجه به آن می تواند به زیست بهتر او در جامعه کمک کند. این بایدها و نبایدها گاه برآمده از قوانینی است که انسان ها خود در جامعه وضع می کنند که می تواند بر اساس عقل شکل بگیرد و یا بر اساس عرفیات و علایق جامعه و گاه بر اساس دستوراتی که از سوی خدای متعال برای انسان فرستاده شده است.
 
نظر به اینکه کدام یک از این سه مورد مبنای وضع این قوانین قرار بگیرد، الزامات عمل به این قوانین نیز فرق می کند. اگر دین به عنوان این مبنا قرار بگیرد، هم پاداش ها و جزای دنیایی می تواند ضمانت اجرای آن باشد و هم پاداش ها و جزایای اخروی.
 
در نگاه دین اینگونه نیست که اگر کسی حقی از حقوق اجتماعی را رعایت کرد، صرفاً یک تشویق دنیایی را به همراه داشته باشد. نه! اینگونه نیست. با بیاناتی که از ائمه معصومان (علیهم السلام) و بزرگان دین رسیده است، ادای اینگونه حقوق دارای اجر اخروی نیز می باشد.  
 
یکی از این حقوق، حق همسایه است که در متون دینی از آن به «حق جار» تعبیر شده است. در آیه 36 سوره نساء، خدای متعال در ضمن برشمردن حقوق اسلامی مسلمانان در قبال یکدیگر، نیکی به چند دسته را سفارش می کند که یکی از این موارد «همسایگان» می باشد. در این آیه آمد است: «وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُب ؛  و همسایه نزدیک و همسایه دور را مورد احسان خویش قرار ده».
 
نویسندگان تفسیر نمونه در ذیل این آیه آورده اند: «دور و نزدیک در این آیه به نظر مى رسد همان دورى و نزدیکى مکانى باشد. از آنجا که کلمه همسایه، دارای مفهوم محدودی است ، تنها همسایگان نزدیک را در برمى گیرد، شاید براى توجه دادن به وسعت مفهوم آن از نظر اسلام، راهى جز این نبوده است که نامى از همسایگان دور نیز به صراحت برده شود.»[1]
در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمودند: «حُرْمَةُ الْجارِ عَلَى الْإنسانِ کَحُرْمَةِ أُمِّه‌؛ احترام همسایه، مانند احترام مادر، بر انسان لازم است.»[2]
 
از همین روی در متون دینی سفارشات بسیاری به ادای حقوق همسایه شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «حق همسایه آن است که اگر بیماری به وی روی آورد، عیادتش نمایی و اگر مرگش فرا رسید، در تشییع جنازه او شرکت کنی و اگر از تو قرض خواست، از پرداخت آن امتناع نکنی و اگر شادمانی در زندگی اش رخ داد، بر او تبریک گویی و در مصائب و ناگواری ها و در ناراحتی های او شریک باشی و بنای خویش را از کلبه وی فراتر نبرده و او را از نسیم هوا محروم نکنی.»[3]
 
و در روایت دیگری، حضرت (صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «چون میوه ای خریدی، مقداری به همسایه ات هدیه دهی و اگر نمی خواهی این کار را کنی، آن میوه را پنهانی به منزل ببر و فرزندت را همراه میوه (در حال خوردن میوه) بیرون خانه نفرست که فرزند او آزرده شود. و بوی غذایت او را آزرده نکند (از این که نمی تواند آن غذا را فراهم سازد، ناراحت نشود.) مگر این که مقداری برایش بفرستی.»[4]
 

رعایت حقوق همسایه دارای آثار و برکات زیاد دنیایی و اخروی است و ما در اینجا به دو مورد که یکی مربوط به امور دنیایی می شود و دیگری آثار اخرویست را بیان می کنیم.

 
زندگی در جایی که نرخ همکاری افراد بالاست، می تواند حمایت هایی را به همراه داشته باشد که این حمایت بر سلامت جسم و روان بسیار تاثیرگذار خواهد بود.
 

یکی از سئوالاتی که در این مورد مطرح می شود این است که «حدود همسایگی به چه اندازه هست؟»
 
از امام صادق (علیه السلام) سوال شد: «حد همسایگی تا کجاست؟» می فرماید: «اَرْبَعین داراً مِن کُلِّ جانب؛ چهل خانه از هر طرف».[7]
 

وَ أَمَّا حَقُّ جَارِکَ فَحِفْظُهُ غَائِباً (و امام حق همسایه ات این است که از حقوق او هنگام نبودنش محافظت کنی)
اولین حقی که امام سجاد (علیه السلام) به عنوان حقوق همسایگان نام می برند، حفظ حقوق او در هنگام غیبتش در منزل است. همانطور که در حضور او باید رعایت احوال او کرد، در هنگام غیبت او نیز باید از هر آنچه که موجب زیان رسیدن به مکان زندگی اوست، دوری کرد. این آسیب می تواند چیزی اعم از دزدی، تخریب و بلایای طبیعی باشد.
 
در هنگام بلایای طبیعی همچون سیل و ... انسان همانطور که بر خود لازم می داند اسباب و اثاثیه خود را حفظ کند، لازم است به حفظ اموال همسایه خویش نیز کوشا باشد. همانطور که از اموال خود در مقابل دزدی حفاظت می کند، لازم است در هنگام غیبت همسایه، از اموال او در مقابل دزدی و تخریب نیز محافظت کند.
 
گاه حفظ این حقوق، به حفظ احترام و رسیدگی به فرزندان و عیال همسایه است. مرد همسایه ای با خاطر داشتن شغل خاصی و یا پیدا شدن مشکلی، ناچارست به مسافرتی برود، اینجا بر همسایگان لازم است که به امر فرزندان و عیال او رسیدگی کنند و نیازهای آنان را برطرف کنند.
 
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) همسایگان را به سه دسته تقسیم می کردند که بر اساس این تقسیم بندی حق هر کدام یک از ایشان تغییر می کند: «همسایگان به سه دسته تقسیم می شوند: نخست، همسایه ای که در سه محور برگردن ما حق دارد؛ حقّ همسایگی، حقّ خویشاوندی و حقّ اسلام (برادر دینی)، دوم، همسایه ای که دارای دو حق است؛ حقّ همسایگی و حقّ برادر ایمانی. سوم، همسایه ای که دارای حقّ همسایگی است و آن، همسایه مشرک می باشد.»[8]
 
با این بیان مشخص می شود که حتی اگر شخص مشرکی هم در همسایگی انسان باشد، دارای حقوقی است که باید بدان ملزم بود.
 
بر اساس سخن امام سجاد (علیه السلام)، به دلیل آنکه روایت مطلق می باشد، حفظ حقوق او در غیبتش شامل حال کافر و مشرک نیز می شود.