نوجوانی، دوران شروع تغییرات اساسی در جسم و روان انسان است. 
 

بخش بندی دوران بلوغ نوجوان

برای بررسی شرایط و موقعیت افراد در مرحله ی بلوغ با توجه به آشفتگی های درونی نوجوان، صاحب نظران کوشیده اند تا آن مرحله را به بخش هایی تقسیم کنند. این تقسیم بندی در نزد برخی از صاحب نظران مبتنی بر سن است که به نظر ما شیوه ی قابل دفاعی نخواهد بود و در نزد برخی دیگر مبتنی بر شرایط، علامت ها و صفات است که ما بر آن تأکید داریم.
اما توضیح آن:
 

الف) دسته بندی سنی

برخی از دانشمندان به جای بلوغ از کلمه ی نوجوانی استفاده کرده و آن را شامل سه مرحله دانسته اند:
  1. قبل از نوجوانی شامل سنین ۱۲-۱۰ سالگی (حتی بدون تفکیک جنس)
  2. نوجوانی اول شامل سنین ۱۶-۱۳ سالگی (که در آن تفکیک جنسی ذکر نشده است):
  3. نوجوانی دوم شامل سنین ۲۱-۱۷ سالگی.[1]
 
در دسته بندی دیگر تصویر زیر را ملاحظه می کنیم:
  1. سنین قبل از بلوغ تا ۱۴ سالگیPre puberte
  2. سنین بلوغ شامل ۱۶-۱۴ سالگی Puberte
  3. سنین پس از بلوغ شامل ۱۸-۱۶ سالگی Post puberte
  4.  سنین پس از آن ۲۱-۱۸ سالگی (که شامل مرحله اول جوانی است)
 
به نظر ما این گونه دسته بندی ها حقایقی را در مورد بلوغ نشان نمی دهد. از آن بابت که سن بلوغ در افراد مختلف، متفاوت است. بروز و ظهور بلوغ به شرایط ارثی، اقتصادی، فرهنگی، منطقه ای و... بستگی دارد. در مناطق گرمسیر دختران زودتر به بلوغ می رسند (۱۰-۹ سالگی) و در مناطق سردسیر دو - سه سال دیرتر.[2] (البته این نظریه امروز زیر سؤال است)
 
در عین حال برخی از دانشمندان باز هم با تاکید بر سن، برای بلوغ جنسی پسران چنین اظهار نظر کرده اند که می توان آن را با دو بخش زیر عرضه کرد:
الف - مرحله آغازین، که در سنین ۱۴-۱۳ سالگی است و در آن صدا دو رگه می شود و موهای زهار به تدریج می روید. رشد جسمانی و رشد سلولی بدن بیش تر می گردد و اعضای تناسلی و کیسه وذی رشد می کند...
 
ب - مرحله پایانی که در سنین ۱۶-۱۵ سالگی است و در آن رویای شبانه روزی یا احتلام آغاز می شود و این رویا صورت شهوانی دارد.[3]
 
دسته بندی های دیگری هم در این زمینه وجود دارد مثل دسته بندی سنین نوجوانی و بلوغ به سه مرحله ی ۱۴-۱۱ سالگی، ۱۷-۱۴ سالگی و ۲۰-۱۷ سالگی[4] که این داوری نیز از همان انواع مذکور است. و طرفداران این نظریه بسیار اندک اند و در سال های اخیر، تحقیقات جدید آن نظریات را زیر سوال برده است.
 

ب) دسته بندی علامتی

نوعی دیگر از دسته بندی - که مورد اتفاق اکثر دانشمندان است و ما نیز آن را برگزیده ایم - دسته بندی براساس علائم دوران نوجوانی و بلوغ به سه بخش تقسیم می شود:
  1.  قبل از بلوغ: که در آن صفات ثانویه ی جنسی به تدریج ظاهر می شود. اندام، تولید مثل رشد می کند و مرحله ی رهایی، از کودکی و ورود به دنیای بزرگ ترها آغاز می گردد. احساسات مذهبی در او بروز کرده و دنیای درون شروع به شکفتگی می نماید. کوشش و مجاهده ای در فرد پدید می آید که در آن خواستار پاکی و شرافت و تقوا می شود و استعدادهایش به مرحله ی بروز و ظهور می رسد که می تواند سرنوشت آینده ی او را سامان بخشد.
 
این مرحله به واقع طلیعه ی نوجوانی است و فرد هنوز با کودکی در رابطه است و به همین دلیل آن را دوره ی «نگرانی آور بلوغ» خوانده اند. نوعی سرکشی و طغیان در نوجوان بروز می کند. که برای والدین و مربیان زحمت افزا و نگران کننده است در برخی نوجوانان (به ویژه دختران) تحولی عاطفی یا روانی پدید می آید به خود توجه کرده و در خود فرو می روند و گرفتار تغییراتی ناشناخته می گردند. رشد اندام تناسلی، توجه او را به خود جلب می کند. و نیز قاعدگی که به صورت خونریزی در او پدید می آید بر حیرت و شگفتی او می افزاید.
 
  1. بلوغ و شکوفایی جنسی: از ملاک های بروز و ظهور آن، پیدایش حالت قاعدگی در دختران و احتلام در پسران است. صفات ثانویه ی جنسی منتهای رشد خود را نشان داده و نوجوان خود را به واقع در صف مردان یا زنان می بیند و حتی به رأی دهی و اظهار نظر در هر امری می پردازد.
 
این مرحله همراه با بروز بحران در رفتار و گفتار و در برخی از افراد پایه گذار انحرافات جنسی است. این مرحله را مرحله ی «دیگر پیروی» نیز خوانده اند؛ زیرا نوجوان به دنبال الگوهای وارداتی است. به ویژه الگوهایی که نو و جدید باشند. البته این امر از یک جهت مثبت و از جهتی دیگر ممکن است منحنی و خطر آفرین باشد. خروج منی در مرد، تغییر صدا، رشد موی صورت از علائم این مرحله است. البته صدای دختران نیز تغییر می کند ولی چندان محسوس نیست زیرا تارهای صوتی او رشد زیادی نسبت به پسران ندارد.
 
  1.  مرحله پس از بلوغ: این مرحله را پس از حالت تثبیت بلوغ می دانیم که در آن آدمی تا حدودی بر خویشتن مدیر و مسلط می گردد و خود را با خط و شرایط موجود منطبق ساخته و زندگیش را براساس وضعی روشن ادامه می دهد. بحران ها و عصیان ها در این مرحله فروکش کرده و حالت تمرکزی در او پدید می آید. این مرحله را مرحله ی «خود پیروی» نیز خوانده اند. به ویژه از آن بابت که نوجوان برای خود خطی و راهی بر می گزیند که همراه با شرافت و پاکی است البته ممکن است برای عده ای به دور از این وضع باشد. اکثر افراد در این مرحله به سازندگی و شکستگی خویش می اندیشند و سعی دارند حیات خود را شکل و سامان دهند. به امور عقلانی، مذهبی، هنری در این دوره توجه می کند و برخلاف اوائل بلوغ از حالت گیجی و سردرگمی بیرون می آیند به درس و بحث، بیش تر از گذشته توجه می کنند.
 

شیوه های بررسی

بد نیست در خاتمه ی این قسمت، به مسئله ای مهم و در خور اعتنا اشاره ای بکنیم که به ویژه برای محققان و پژوهشگران، از اهمیتی ویژه ای برخوردار است و آن این که «روان شناسان اطلاعات مربوط به نوجوانان و افراد بالغ را چگونه و از چه راهی به دست می آورند؟» در پاسخ این سؤال باید گفت: شیوه های متعددی در این عرصه معمول است که هرکدام به تناسبی و به نوعی مورد استفاده قرار می گیرد از جمله:
1- روش مشاهده: روشی عینی و دارای صورت های مستقیم و غیر مستقیم، داخلی و خارجی و... است.
۲- روش ادراک و تفاهم: در آن، درک و تفاهم با زندگی فرد همراه شده و دائم از طریق انس و همزیستی، اطلاعات لازم را به دست می آورد.
٣-  روش مطالعه ی رشد یا مطالعات تکوینی: این روش مراحل حیات را به طور دقیق مورد بررسی قرار می دهند.
۴- روش فرافکنی که در آن سعی بر ایجاد تحریک و انگیزه سازی برای او و نیز وادار داشتن فرد به بروز دادن صفات و حالاتی ویژه است.
5- مطالعه ی نوشته ها، اسناد و دفتر خاطرات، حتی اشعار و تکیه کلام های فرد: این روش اطلاعات خوبی را به دست می دهد.
6- روش پرسشی در قالب مصاحبه و پرسش نامه: هرکدام به تناسب دارای انواعی است.
۷- ملاحظه در وضع صورت و چشم و قیانه و حرکات و مواضع و کردارهای او: که بلوغ، موجد این علامت هاست.
8-روش مقایسه: با در نظر داشتن مقیاس های نگرش نسبت به واکنش ها و اعمال افراد همسان دست می آید.
9- روش آزمایش و....
 
نویسنده: علی قائمی امیری

:پی نوشت
[1] . تربیه المراهق، النحلاوی، ص 6.
[2] . نوجوانی، جعفر کرمانی، ص 7.
[3] . تربیت جنسی، کوچتک، ص 205.
[4] . خلاصه ی روان پزشکی کاپلاک سادوک، ج 1، صص 99- 106.

منبع: کتاب «دنیای بلوغ»