خوش گفتاری در قرآن کریم (بخش دوم)

قرآن کریم، کلام نیکو را سخنی عاری از خبائث می داند و سخنی که بلیغ، نیکو و مودبانه باشد و موجبات دشمنی را ایجاد نکند.
 

از دیدگاه قرآن کریم، گفتارى با ارزش است که همراه با فرهنگ و ادب باشد، اگرسخنى فى نفسه باارزش باشد (مانند آیات شریفه قرآن) اما گوینده با عدم رعایت ادب، آن را به زبان آورد، سخنى بى‏ارزش و بى‏اثر خواهد بود. در آیات مختلف قرآن کریم، خداوند متعال با پیامبران، ملائکه، مؤمنان، عموم مردم و حتى با کفار و مشرکان، ادب در کلام را کاملاً رعایت کرده و به مؤمنان نیز دستور داده با دیگران زیبا سخن گفته و از به زبان آوردن گفتار زشت و بى‏ادبانه (حتّى در مقابل کافران و ابلهان) دورى گزینند.
 
از این‏رو، این نکته گفتاری زیبا ، آن‏گاه که موسى و هارون ،مأمور به رفتن نزد فرعون برای دعوت او شدند،در آیه 44 سوره مبارکه طه به نحو شایسته وعالی بیان شده است:«فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّیِّنًا لَّعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یخَشى؛ اما به نرمى با او سخن بگویید؛ شاید متذکّر شود، یا (از خدا) بترسد!
 
خداوند به موسی نبی (علیه السلام) امر می فرماید که با فرعون که دشمن خدا ومومنین است با نرمی سخن بگو، چرا که احتمال تاثیر ونفوذ در کلام نرم هست  نه کلام تند. درتفسیر نمونه آمده است: «خدا مى‏فرماید براى اینکه بتوانید در او نفوذ کنید و اثر بگذارید، با سخن نرم با او سخن بگوئید، شاید متذکر شود یا از خدا بترسد (فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى‏)» فرق میان" یتذکر" و" یخشى" در اینجا این است که: اگر با سخن نرم و ملایم با او روبرو شوید و در عین حال مطالب را با صراحت و قاطعیت بیان کنید یک احتمال اینست که او دلایل منطقى شما را از دل بپذیرد و ایمان آورد؛ احتمال دیگر اینکه لا اقل از ترس مجازات الهى در دنیا یا آخرت و بر باد رفتن قدرتش، سر تسلیم فرود آورد و با شما مخالفت نکند.».[1]
 
دستور قرآن دررفتارمتقابل اجتماعی با دیگران، برخورد ملایم و توأم با مهر و عواطف انسانی است تا تاثیرگذار و اثر بخش باشد حتی در برابر دشمنان ،چرا که شاید گفتار نرم وهمراه با صلابت قلب آنان را نرم وآماده ی پذیرش حق کند.
 

پروردگار متعال در قرآن مجید مؤمنان را به گفتار حق و همراه بودن سخن با برهان و استحکام وسخن سنجیده دعوت و فرموده است:«یَأَیهُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ قُولُواْ قَوْلًا سَدِیدًا؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید! تقواى الهى پیشه کنید و سخن حق بگویید.»[2]
 
 قول «سدید» از ماده «سد» به معنى «محکم و استوار» و خلل ناپذیر و موافق حق و واقع است، سخنى است که همچون یک سد محکم جلو امواج فساد و باطل را مى‏گیرد، و اگر بعضى از مفسران آن را به معنى «صواب» و بعضى به معنى «خالص بودن از کذب و لغو» یا «هماهنگ بودن ظاهر و باطن» و یا «صلاح و رشاد» و مانند آن تفسیر کرده‏اند همه به معنى جامع فوق برمى‏ گردد.[3]
 
«وَ أَخِى هَرُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنىّ‏ لِسَانًا؛ و برادرم هارون زبانش از من فصیح تر است.»[4]
" افصح" از ماده" فصیح" در اصل به معنى خالص بودن چیزى است، و به سخن خالص و گویا که خالى از هر گونه حشو و زوائد باشد فصیح گفته مى‏شود و" ردء" به معنى معین و یاور است.[5]
«قُل لَّهُمْ فىِ أَنفُسِهِمْ قَوْلَا  بَلِیغًا؛ و با بیانى رسا، نتایج اعمالشان را به آنها گوشزد نما!»[6]
 
در این آیه پیامبر مامور می شود با منافقان با بیانی رسا که در جان ودل آنها بنشیند سخن بگوید.طبق این آیه با سخنی رسا  وروشن می توان برای تربیت افراد وجامعه قدمی موثر برداشت.زیرا با کلام می توان بر روح وروان افراد تاثیر گذاشت ومسیر آنان را عوض کرد سخن دو پهلو زدن به نحوی که نتوان سخن درست را فهمید از آفات سخن گفتن است.
 

از آنجا که والدین واحترام به آنان در فرهنگ قرآنی به شدت مورد توجه قرار گرفته وجایگاه بلندی برای ایشان در نظر گرفته شده ،قرآن کریم  در آیه 23 سوره مبارکه اسراء دستورات بسیار مهمّى را در مورد ایشان به فرزندان می دهد از جمله اینکه بعد از بیان احسان ونیکی به ایشان میفرماید: «وقُل لَهُما قَولًا کَریما؛ و با آنان سخنى شایسته بگوى» یعنی با آنان به نحو بزرگوارانه و شایسته سخن بگویید و سخنان زشت و ناشایست به کار نبرید.
 
 از به کار بردن کلماتى که خلاف ادب و احترام است مانند گفتن کلمه «اف» که ناراحتى فرزند را مى‏رساند خوددارى نمایند: «فلاتقل لهما افّ؛ به آنها [حتّى] «افّ» مگو».از گفتن کلماتى که باعث رنجش آنان مى‏شود بپرهیزند مانند: داد زدن و یا درشت سخن گفتن با آنان «ولا تَنهَرهُما؛ به آنان پرخاش مکن».از آنجا که نزدیکترین افراد به هر کس والدین او هستند وشخصیت فرد از خانه وخانواده شروع می شود این توصیه های مهم اخلاقی اول از اینجا شروع شده وطبعا کسی که خود را مقید به رعایت آنها کند در جامعه هم میتواند چنین رفتاری داشته باشد وبه بهترین نحو با افراد جامعه برخورد داشته باشد.
 

آهسته سخن گفتن از بهترین و زیباترین آداب گفتار و نشانه ادب است. آرامش و کنترل خشم در وقت سخن گفتن ،افرد را از این عیب بزرگ در وقت صحبت مصون می دارد. قرآن مجید مسلمانان را به رعایت این خصلت بزرگ و با ارزش دعوت کرده و صداى افرادى که با فریاد سخن مى‏گویند را به صداى درازگوش تشبیه نموده است: «وَ اقْصِدْ فىِ مَشْیِکَ وَ اغْضُضْ مِن صَوْتِکَ  إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الحمِیرِ؛ لقمان به فرزند خود گفت: اى پسرک من‏] در راه رفتن خود میانه‏رو باش، و صدایت را آهسته‏ساز، که بدترین آوازها بانگ خران است»[7]
 

ادب اقتضاى می کند که گوینده در گفتار خود از سخنان لغو و بیهوده دورى کرده و کلمات شیوا و مفید را به زبان آورد.کسانی که دائم مشغول گفتن حرفهای بی سروته هستند هیچ گاه جدی گرفته نمی شوند وحتی کسی به حرفهای جدی آنان نیز ترتیب اثر نمی دهد. بیهوده‏گویى یکى از اخلاق ناپسند است که ایزد منّان دورى از آن را یکى از ویژگى‏هاى مؤمنان بر شمرده است: «[مؤمنان رستگار شدند] و آنان که از بیهوده روى‏گردانند».[8]
 
علامه طباطبایى(ره) درباره‏ى معناى کلمه «لغو» مى‏گوید: ««لغو» کارى است که داراى فایده نباشد؛ و از دیدگاه دین «لغو = بیهوده»، اعمال مباح و حلالى است که صاحبش در آخرت از آن سودى نبرد؛ و یا در دنیا از آن سودى که منتهى به سود آخرت گردد عاید او نشود، مانند خوردن و آشامیدن به داعى شهوت در غذا که لغو است؛ چون غرض از اکل و شرب گرفتن نیرو براى اطاعت و عبادت خداست».[9]

 کلام وزبان مهمترین وسیله ارتباطی بین انسان ها می باشد. تاثیر کلمات والفاظ بر روح و روان آدمی غیر قابل انکارست. بخصوص اینکه زبان به عنوان یکی از مهمترین اعضایی ست که می تواند موجبات بهشتی یا جهنمی شدن انسان را فراهم کند.
 
قرآن کریم، کلام نیکو را سخنی عاری از خبائث می داند و سخنی که بلیغ، نیکو و مودبانه باشد، موجبات دشمنی را ایجاد نکند، نرم ونافذ باشد تا تاثیر گذار شود. کلام در عین نرمی باید قاطع ومحکم باشد و پیوسته باشد نه آنی، یابریده بریده.
 
اینها گوشه ای ازآداب سخن گفتن در قرآنست. زبان وسیله ای برای انتقال احساس و اندیشه افراد نسبت به یکدیگر است. انسان موجودی فعال است نه منفعل، وتمامی رفتارهای اجتماعی وی معنادار و همراه با درک متقابل است. انسان معانی نهفته در کنش های اجتماعی را می تواند درک کند.آنچه ما به زبان می آوریم، بر دیگران تأثیر می گذارد. انسان ها توانایی دارند ضمن صحبت کردن، تشخیص دهند که گفته آنها چه واکنشی بر طرف مقابل می گذارد.
 
در خطاب به دیگران، هم از عبارت «بنشین» می توان استفاده کرد و هم از عبارت «بفرمایید»؛ اما معنایی که «بفرمایید» در ذهن تداعی می کند تفاوت بسیار با معنای «بنشین» دارد. پس لازم است در سخن گفتن توصیه های قرآنی جدی گرفته شود تا زندگی آرام وسالمی در بعد فردی ،خانوادگی واجتماعی داشت.

پی نوشت: