خانواده یکی از عوامل شکل دهی به شخصیت افراد است. 
 

خانواده و پی ریزی بنیان های شخصیتی

 از جمله عواملی که سوق یابی فرد به کجروی را در مراحل نوجوانی و جوانی تسهیل می کند، ذخیره سازی تجارب تلخ و ناخوش آیند دوران اولیه زندگی است. گذر عمر به مثابه جریانی به هم پیوسته، مراحل و مقاطعی دارد که مراحل ماقبل در شکل گیری و جهت گیری مراحل متأخر نقش تعیین کننده دارد.
 

دوران اولیه زندگی

دوران اولیه زندگی که در کانون خانواده سپری می شود، نقش اصلی در «هویت یابی پایه، شکل گیری خود» و پی ریزی بنیان های «شخصیت» دارد. تجربه های تلخ و شیرین زندگی و نحوه زیست فرد در این مقطع به دلیل تأثیرات عمیق بر ساختار شخصیت فرد، در مراحل بعد به طرق مختلف بازتاب یافته و چرخه حیات فرد را متأثر می سازد. نحوه جامعه پذیری و تعلیم و تربیت و نشو و نمای فرد در خانواده، تأثیرات ماندگاری را بر کل حیات وی بر جای می گذارد و معمولا زدودن آثار ناخوش آیند تجربه های تلخ به راحتی میسور نیست.
 

رفتارهای انحرافی بزرگسالان

از برخی مطالعات روان شناختی چنین برمی آید که میل به ارتکاب رفتارهای انحرافی در بزرگسالی از ته نشست ها و رسوبات بر جای مانده در ناخودآگاه فرد از مراحل اولیه زندگی ناشی می شود. اگر چه این افراد تحت تأثیر جامعه پذیری تکمیلی، محدودیت های ساختاری، برخورداری از اراده آزاد و قدرت انتخاب، انگیزه و امکان کمی برای فرافکنی درون مایه های روانی خویش در قالب تظاهرات رفتاری دارند، به دلیل برخورداری از این پتانسیل زیرساختی، همواره در معرض طغیان تمایلات سرکوفته و درون داده های نهفته خویش هستند.
 
عقده های روانی معمولا ریشه در ناکامی ها و لطمه های شدید روانی در دوران کودکی و ضمیر ناخودآگاه انسان دارد و زمانی عمیق می شود که فرد در دوران کودکی در برابر خواسته ها و نیازهای طبیعی و یا غیر طبیعی به شدت سرکوب گردد. گر چه این سرکوب فراموش می شود، به گونه ای انسان را وادار می سازد که ناخودآگاه برای جبران آن سرکوب و برآورده شدن نیاز و خواسته سرکوب شده، به هر نوع عمل انحرافی دست بزند تا بتواند قدری آرام و قرار بگیرد. گاهی نیرو و فشار عقده های روانی آن قدر شدید و زیاد است که افکار، رفتار، هوش، تربیت، تحصیلات و ... نقش و تأثیر خود را از دست می دهد.
 
با توجه به این مقدمات، خانواده می تواند با تربیت صحیح و جلوگیری از ایجاد حقد و کینه و ناکامی، از فرافکنی روحیات انتقام جویانه و انحرافی در بزرگسالی جلوگیری نماید.
 

خانواده و نظام کنترل اجتماعی

 در هر جامعه در یک تقسیم بندی کلی دو فرآیند جامعه پذیری و نظام کنترل اجتماعی به صورت مکمل همدیگر وجود دارند. روشن است که جامعه پذیری به رغم اهمیت و اعتبار، ضمانت کافی برای تحقق اهداف مورد نظر اجتماع را فراهم نمی سازد، از این رو در جامعه به نظام مکمل دیگری به نام «نظام کنترل اجتماعی» نیاز است.
 
هر جامعه ای برای اجرای قواعد و معیارهای پذیرفته شده و تقویت اراده های همسو و از سوی دیگر، محدود ساختن امکان نقض و تخلف از اصول پذیرفته شده، به انجام درجاتی از فشار و کنترل ناگزیر خواهد بود. از این رو نظام های کنترل رسمی و غیر رسمی در هر جامعه به منظور ایجاد حساسیت عمومی، تقویت و جدان جمعی، حفاظت از قواعد و معیارها، تشدید هم نوایی و هم رنگی، پر هزینه ساختن کجروی و انحراف، افزایش ضمانت اجرای قواعد و هنجارها، ایجاد انگیزه بیشتر برای همسویی و تمکین و در مقابل تضعیف اراده های ناهمسو تلاش می کنند.
 
ترکیب متوازن این دو نظام گسترده، در صورت طراحی درست و برخورداری از تناسب کافی با مقتضیات زمان و ضرورت های اجتماعی، تضمین کننده یک پارچگی و همبستگی اجتماعی و تسهیل کننده تحقق اهداف و آرمان های جمعی است. در مقابل، وجود هر نوع ضعف و کاستی در هر مرحله، وحدت و یکپارچگی اجتماعی را به درجاتی متزلزل خواهد ساخت و زمینه بروز انواع کجروی و انحراف را فراهم خواهد نمود.
 
خانواده ها به عنوان سلول های تشکیل دهنده پیکره جامعه، نقش اساسی را در سلامت جامعه و پیشگیری و درمان آن از انواع انحرافات و کجروی ها دارند.
 
خانواده متزلزل و متلاشی به مثابه یک سلول سرطانی است که نقش تولیدی و کنترلی خویش را به خوبی ایفا نمی کند و باعث به وجود آمدن عده های سرطانی می گردد که سرانجام تمام پیکره بدن را آلوده و متلاشی خواهد کرد.
 
خانواده، مهم ترین رکن اجرایی نظام کنترل اجتماعی است که با نظارت محسوس و غیر محسوس بر افکار و رفتار اعضای خود، آن را از ناهمسویی با هنجارهای پذیرفته شده باز می دارد. بنابراین برای ایجاد یکپارچگی و همبستگی اجتماعی باید به آموزش و بالا بردن کارآیی نهاد خانواده همت گماشت تا بتواند فرآیند جامعه پذیر کردن افراد و نظارت بر اعضا را به خوبی ایفا کند.
 
منبع: تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن، گروه نویسندگان، صص 192-193، موسسه علمی-پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، سوم، 1388.