امر به معروف و نهی از منکر در خانواده از نگاه قرآن کریم

اولین جایی که باید امر به معروف و نهی از منکر در انسان نهادینه شود، نهاد خانواده است. 
 

امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از فروع دین اسلام دارای اهمیت خاصی در دین اسلام است. ممکن است به ذهن بسیاری از افراد، با شنیدن این اصطلاح دینی، یک امر اجباری و خشن را به ذهن بیاورند، در حالیکه اینگونه نیست. امر به معروف و نهی از منکر، نشان از حساسیتی است که افراد یک اجتماع نسبت به هم دارند.
 
بر اساس این فرع دینی، یک اصل تربیتی در میان جوامع انسانی شکل می گیرد و آن این است که در یک جامعه باید هر کدام یک از افراد نسبت به سرنوشت دیگری خود را مسئول بداند. در روایتی زیبا که از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده است، آمده: « کُلُّکُم راعٍ وَ کُلُّکُم مَسئولٌ فَالاِمام راعٍ وَ هُوَ مَسئولٌ و الرَّجُلُ راعٍ عَلی اَهلِه وَ هُوَ مَسئُولٌ وَ المَرئَةُ راعِیَةٌ عَلی بَیتِ زَوجِها وَ عَلی وُلدِه فَکُلُّکُم مَسئوُلٌ عَن رعیته؛[1] همه شما نسبت به آنچه عهده دار شده اید مسئولید، زمامدار و امام مسئول ملّت، مرد مسئول خانواده، زن مسئول امور منزل و فرزندان است پس هر کس نسبت به انجام وظایف و حقوقی که به او واگذار شده مسئول است.» این روایت بیانگر آن است که هیچ فردی نیست که نسبت به اطرافیان خود مسئولیتی نداشته باشد و بهشت و جهنم دیگران با بهشت و جهنم ما عجین و آمیخته شده است.
 

خانواده به خاطر کارکردهای عاطفی و حمایتی ای که دارد، بهترین مکان برای تحقق امر به معروف و نهی از منکر است. در قرآن کریم آمده است که لقمان هم فرزند خودش را امر به معروف می کند و هم به او توصیه می کند که دیگران را با این روش، به کارهای خیر توصیه و از کارهای ناپسند باز دارد. «یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛[2] اى پسرک من نماز را برپا دار و به کار پسندیده وادار و از کار ناپسند باز دار و بر آسیبى که بر تو وارد آمده است‏ شکیبا باش این [حاکى] از عزم [و اراده تو در] امور است.»[3]
 
در سوره تحریم، این امر به طور خاص تری مورد اشاره قرار گرفته است. خدای متعال در آیه ششم سوره زمر می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلَائِکَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ؛[4] اى کسانى که ایمان آورده‏ اید خودتان و کسانتان را از آتشى که سوخت آن مردم و نگهاست‏ حفظ کنید بر آن [آتش] فرشتگانى خشن [و] سختگیر [گمارده شده] اند از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچى نمى کنند و آنچه را که مامورند انجام مى‏ دهند»[5]
 
با بیان این آیات و روایات مشخص می شود که خانواده اولین جایی است که باید امر به معروف و نهی از منکر در آن شکل بگیرد و افراد موظف هستند، دیگر اعضای خانواده را از کارهای ناپسند بازدارند و به کارهای خیر و شایسته توصیه کنند.
 
علامه طباطبایی پس از بیان تفسیر این آیه روایتی از را کافی اینگونه نقل می کنند که عبد الاعلی مولای آل سام از امام صادق -علیه السلام - روایت کرده که فرمود: وقتی آیه «یا ایها الذین امنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا» نازل شد، مردی از مؤمنین نشست و شروع کرد به گریه کردن، و گفتن اینکه من از نگهداری نفس خودم عاجز بودم، اینک ماءمور نگهداری از زن و فرزند خود نیز شده ام. رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) به او فرمود: در نگهداری اهلت همین بس است که به ایشان امر کنی آنچه را که به خودت امر می‌کنی، و ایشان را نهی کنی از آنچه که خودت را نهی می‌کنی.»[6]
 

در یک روایتی نقل شده از امام صادق (علیه السلام) به طور کلی بیان شده است که منظور از امر به معروف و نهی از منکر در میان اعضای خانواده چیست. ابابصیر می گوید از از امام صادق (علیه السلام) در مورد تفسیر «قوا انفسکم و اهلیکم نارا» پرسیدم چگونه زن و فرزند را از آتش دوزخ حفظ کنم؟ فرمود: آنها را امر کن بدانچه که خدا امر کرده، و نهى کن از آنچه خدا نهى کرده، اگر اطاعتت کردند که تو ایشان را حفظ کرده اى، و به وظیفه ات عمل نموده اى ، و اگر نافرمانیت کردند خودشان گنهکارند، تو آنچه را بر عهده داشته اى ادا کرده اى »[7].
 

یکی از دستورات مهمی که در دین اسلام در مورد این فرع دینی وجود دارد این توجه هست که شخصی که می خواهد این تکلیف و واجب الهی را انجام بدهد باید شرایط آن را داشته باشد.

در روایتی از امام صادق (علیه السلام) شرایط را اینگونه بیان می فرمایند: «همانا کسی میتواند امر به معروف و نهی از منکر کند که در او سه خصلت باشد: به آنچه امر می‌کند خودش عمل کند، و از آنچه نهی می‌کند خودش دوری جوید، و در آنچه امر یا نهی می‌کند اعتدال را رعایت نماید، و در آنچه امر یا نهی می‌کند نرمی نشان دهد.»[8]

در زبان فارسی ضرب المثلی وجود دارد که به این نکته اشاره دارد و خود برآمده از سیره نقل شده از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می باشد. «رطب خورده منع رطب چون کند؟» به معنای آنکه کسی که خودش خرما خورده است که نمی تواند دیگری را از خوردن خرما باز دارد.

پس اولین نکته ای که باید والدین بدان توجه داشته باشند این نکته هست که خود باید بدانچه می خواهند امر کنند، مقید باشند و از کاری که می خواهند فرزندان خود را بازدارند نیز اجتناب کنند. والدینی که اهل مطالعه نیستند نمی توانند فرزندان خود را امر به مطالعه کتاب کنند و یا والدینی که برای استفاده از گوشی همراه قوانینی را رعایت نمی کنند نمی توانند فرزند خود را در استفاده از فضای مجازی و تلفن همراه مدیریت کنند.
 

روش های مستقیم ممکن است موجبات دلخوری فرزندان را به همراه داشته باشد. بهترین روش در امر به معروف و نهی از منکر فرزندان استفاده از روش غیر مستقیم است. در روش غیر مستقیم می توان از قصه و حکایات برای کودکان استفاده کرد.
 

برخی از والدین تنها ابزاری که برای کودکان به کار می گیرند «نهی از منکر» است و علت آن هم این است که فقط بدی های فرزندان شان به چشمانشان می آید. این امر، امر نادرستی است. لازم است والدین هم به نقاط مثبت و هم نقاط منفی کودک توجه دهند. وقتی که خواستند کودک خود را از امر منفی ای باز دارند بهتر است در ابتدا نقاط مثبت فرزند را بازگو و پس از آن نقاط منفی او را بازگو کنند.
 

اگر فرزند شما به اوامر و نواهی شما گوش داد و به آن عمل کرد خوب است در اولین فرصت (نه با فاصله) او را مورد تشویق قرار دهید. این امر زمینه ساز ملکه شدن این رفتار درفرزند شما می شود.
 

اگر می خواهید فرزند شما به راحتی تن به اوامر و نواهی شما بدهد باید راهکارهای درست را نیز به او آموزش دهید. برای اینکه بتواند به کارهای خوبی که شما سفارش کرده اید خود را ملزم کند باید بگویید که کارها را چگونه انجام دهد.