ابوعلی محمد ابن مُقْله

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 4 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

(328 -272 ق)، خطاط، شاعر و دانشمند. از مردم بیضاى فارس بود. در بغداد تحصیلك كرد و به خدمات دیوانى مشغول شد. ابن‏مقله سه بار به وزارت خلفاى عباسى، مقتدر و قاهر و راضى باللَّه رسید. ولى هربار با توطئه‏ى درباریان دستگیر و از كار بركنار شد. مدتى نیز حكومت فارس را در دست داشت و مدتى سرپرستى دیوان مظالم و قضا بر عهده‏ى او بود. ابن‏مقله چندین بار بر ضد خلفاى عباسى تلاش نمود كه هربار بى‏اثر ماند. سرانجام ابن‏رائق كه امیرالامرا بود، خلیفه را واداشت تا او را از وزارت بردارد و دستور دهد دست راست او را قطع كنند تا چیزى ننویسد. ولى وى با دست چپ مى‏نوشت. ابن‏مقله شعر نیز نیكو مى‏سرود و در اشعارش از سرنوشت شوم خویش مى‏نالید. چندى بعد زبانش را نیز بریدند و سرانجام در زندان بغداد درگذشت. وى در فقه و تفسیر و ادب چیره‏دست بود. او را مبتكر خط ثلث و نسخ مى‏دانند. اصلاحات ابن‏مقله در خط سبب تسهیل در امر نگارش شد. ولى نسبت وضع تمام شش قلم به او روا نیست. اسماعیل بن حماد، محمد بن اسماعیل بغدادى، ابواسحاحق ابراهیم بن هلال صابى، شمس المعالى قابوس بن وشمگیر، حسن بن مرزبان سیرافى، ابن‏بواب و گروهى دیگر از شاگردان و پیران او بودند، ابن‏ندیم جد ابن‏مقله را نیز خوشنویس دانسته و قرآنى به خط وى دیده است.[1] ابوعلى محمد بن على (ف. 328 ه.ق.). وى به خدمت ابوالحسن بن فرات درآمد و مورد لطف او شد و ثروتى اندوخت و سپس بین آن دو كدورتى ایجاد شد و ابن‏مقله كفران احسان او كرد و در زمره دشمنان وى درآمد تا آنگاه كه ابن فرات معزول و دستگیر شد و چون بار دیگر به وزارت رسید ابن مقله را بگرفت و مصادره كرد. مقتدر خلیق در 316 ابن‏مقله را به وزارت انتخاب كرد و او در 318 معزول و محبوس شد، و بار دیگر به وزارت راضى خلیفه منصوب گردید و به سعایت حاسدان دست راست او را بریدند و مدتى در زندان ماند و همانجا درگذشت. وى مخترع خطوط ثلث، توقیع، ریحان، رقاع و محقق است. ابوعلى محمد بن على بن حسین بن مقله‏ى فارسى، پدرانش از مردم فارس بودند و خود به سال 273 در بغداد متولد شد، واضع خط ثلث و نسخ است. وى از دانشمندان عصر خود بود و در علوم فقه و تفسیر و قرائت و ادبیات دست داشت و شعر مى‏گفت و در ترسل و انشاء و خط سرآمد بود. در اوایل زندگى خود شهرت جهانى داشت تا حدى كه ممدوح شعرا واقع شد. ابن‏مقله در اوان جوانى به كارهاى دیوانى در دستگاه خلافت پرداخت، و زمانى از طرف «المقتدر بالله» عباسى به حكومت بعض نواحى فارس مأمور بود و پس از چندى به بغداد فراخوانده شد و در مركز خلافت به خدمت مشغول گردید ولى با توطئه‏هایى كه شده بود، به حبس خلیفه افتاد و مدتى در حبس گذرانید تا دوباره خلیفه او را از حبس بیرون آورد و وزارت خود به او داد. از سال 316 ه.ق مدت سه سال با قدرت كامل به رتق و فتق امور مشغول بود ولى در این تاریخ به سعى ساعیان و دشمنان از كار بركنار و به فارس تبعید شد. هنگامى كه ابن‏مقله در تبعید روزگار مى‏گذرانید، مقتدر را كشتند و «القاهر باللّه» (322 -320) را خلیفه كردند. وى به محض جلوس بر مسند خلافت، ابن‏مقله را به بغداد طلبید و وزارت به وى تفویض شد. مدتى برنیامد كه دشمنان وى را نزد خلیفه متهم كردند و او از بیم جان در گوشه‏اى پنهان گردید. چندى بعد القاهرباللّه را گرفتند و چشم وى را میل كشیدند و محمد بن مقتدر «الراضى باللّه» (329 -322) را به خلافت نشانیدند و او ابن‏مقله را به مقام وزارت بازآورد و پس از مدت اندكى از وى رنجیده گشت و او را به حبس افكند. چندى بعد دست راست او را قطع كردند و به این اندازه هم اكتفا نكرده زبانش را هم بریدند و سرانجام او را كشتند (328). این مرد بزرگ ایرانى پیشقدم یكى از زیباترین مظاهر هنرى یعنى خوشنویسى در تمدن اسلامى است و جمله‏ى مورخین برآنند كه تا ظهور وى هیچ یك ازخطاطان به قدرت او در نوشتن اقلام مختلف و تتبع او در اختراع خطوط نیامده است و بعضى گویند اقلام سته را كه از اصول خطوط متعارفه‏ى اسلامى بود. وى از خط كوفى اقتباس كرده است، قدر مسلم اینكه ابن‏مقله در تكمیل اقلام موجود كوشیده است و شاید بعض خطوط را نیز وضع كرده و یا سر و صورتى به آنها داده باشد (محقق و توقیع و رقاع و نسخ)، ولى نسبت وضع تمام شش قلم به او روا نیست. ابن‏مقله را به كثرت آثار ستوده‏اند ولى متأسفانه از آثار خطوط وى اكنون چیزى به جاى نمانده و آنچه به نام او دیده شده شش رقعه (از مرقع) ثلث رقاع چهار دانگ و دو دانگ جلى و نسخ خوش در كتابخانه سلطنتى است و رقم «خط ابن‏مقلة» دارد و این رقم نیز قدیم است.