رضا ارفع الدوله

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 14 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

(1357 -1270 ق)، نویسنده و شاعر، متخلص به دانش. ملقب به ارفع‏الدوله. در تبریز متولد شد و در همان شهر علوم زمان خود را فراگرفت. تحصیلات خود را در دارالفنون تهران به پایان رساند. سپس به استانبول رفت و در آنجا زبان تركى استانبولى و یونانى و فرانسه را آموخت و در سال 1300 ق به نیابت اول سركنسولى رسید و سپس به سفارت ایران در روسیه و عثمانى منصوب گردید. پس از جنگ بین‏الملل اول به عنوان نماینده‏ى دولت ایران در دیوان صلح لاهه شركت كرد و بعد از آن بازنشسته شد و مدتى در فرانسه اقامت گزید. سپس به ایران آمد و وزیر عدلیه كابینه‏ى علاء شد و مدتى هم سفیر كبیر ایران در اروپا بود. در تهران درگذشت. از آثار او: «در حكومت پنج پادشاه»؛ كه خاطرات وى است؛ مثنوى «طول عمر»؛ «آوازه‏ى بزم صلح لاهه»؛ «منتخبات دانش»؛ «رساله‏ى رشدیه»، در خط فارسى؛ «گوهر خاورى».[1] معروف به پرنس ارفع‏الدوله و متخلص به دانش در 1233 در تبریز تولد یافت. پدرش حاج شیخ محسن مهاجر ایروانى بود. وى تحصیلات مقدماتى را اعم از فارسى و عربى در تبریز به اتمام رسانید و مدتى نیز به تحصیل فقه و اصول مشغول بود. او براى ادامه‏ى تحصیل به استانبول و سپس قفقازیه رفت و تحصیلات خود را ادامه داد و به چند زبان خارجى آشنا شد. پس از بازگشت به ایران به منصب آجودانى ولیعهد در تبریز منصوب گردید و در 1262 عضویت كمیسیون تحدید حدود خراسان به وى محول گردید. پس از این مأموریت به مقام مستشارى سفارت ایران در روسیه تعیین شد. در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در زمره ملتزمین ركاب بود. نشان و حمایل سرتیپى گرفت. در 1269 ناصرالدین شاه با اعطاء لقب معین‏الوزاره او را ژنرال قنسول تفلیس نمود. در 1274 با دریافت لقب ارفع‏الدوله به سمت وزیر مختار ایران در دربار روسیه تعیین گردید. در نخستین سال سلطنت مظفرالدین شاه علاوه بر وزیرمختارى در روسیه نمایندگى ایران در دربارهاى سوئد و نروژ به او واگذار شد. منصب امیرتومانى و نشان درجه اول شیر و خورشید گرفت. در 1279 نمایندگى انجمن صلح لاهه به او محول شد و پس از آن با سمت سفیركبیر فوق‏العاده در جشن بیست و پنج سالگى سلطان عثمانى شركت نمود. در 1280 میرزا على اصغرخان اتابك براى مسافرت مظفرالدین شاه به اروپا متوسل به ارفع‏الدوله وزیرمختار ایران در روسیه شد. ارفع‏الدوله در این مذاكرات موفقیت حاصل نمود و دولت روسیه حاضر شد مبلغ بیست و دو میلیون و نیم منات طلا با سود 5 درصد براى مدت 75 سال به دولت ایران وام بدهد. بانك استقراضى روس كه وام‏دهنده به ایران بود گمركات شمال ایران را به وثیقه گرفت. مظفرالدین شاه كه در اثر فعالیت ارفع‏الدوله موفق به اخذ وام و مسافرت به اروپا شده بود، به هنگام ورود به خاك روسیه او را مورد توجه و عنایت قرار داد، به او لقب پرنسى و جناب اشرفى داد. در 1281 ش (1902 م) ارفع‏الدوله به سمت سفیركبیرى ایران در عثمانى تعیین شد و به اعطاى رتبه و مقام سردارى و نشان مرصع و حمایل مخصوص با یك حلقه انگشترى الماس برلیان ممتاز مفتخر شد و یك سال بعد شاه به او درجه‏ى امیرنویانى (ارتشبدى) و یك قطعه نشان مرصع به الماس و جواهر ممتاز داد. مدت مأموریت ارفع‏الدوله در استانبول تا 1289 ش به طول انجامید. پس از آن به تهران احضار شد و در 1292 ش در دولت محمدعلى خان علاءالسلطنه به سمت وزیر دادگسترى تعیین گردید و در مراسم تاجگذارى سلطان احمد شاه این سمت را داشت. بعد مأمور اعلام پادشاهى احمد شاه به دربارهاى اروپائى شده و چندى سفیر ایران در جامعه‏ى ملل بود. القاب ارفع‏الدوله در طول زندگانى او عبارت بودند از: معین‏الوزاره، ارفع‏الدوله، پرنس، جناب اشرف، سرتیپ، امیرتومان، سردار (امیرنویان) و متجاوز از صد قطعه نشان از دولت ایران و دول خارجى داشت. در مأموریت‏هاى سیاسى خود در خارج از كشور ثروت سرشارى به دست آورد. هنگامى كه سفیر ایران در استانبول بود در موناكو قصرى بزرگ بنیاد نهاد و نام آن را دانشگاه گذاشت و بعد آن را تبدیل به موزه نمود. ارفع‏الدوله به زبان‏هاى عربى، تركى، روسى و فرانسه تسلط داشت و شعر فارسى نیكو مى‏سرود. مجموعه اشعار خود را انتشار داد. كتابى به نام مثنوى صلح منتشر كرد. در اشعار خود «دانش» تخلص مى‏نمود. او پس از پنجاه سال مأموریت در خارج از ایران بازنشسته شد. در تهران باغى بزرگ و زیبا بنیاد نهاد. این باغ در خیابان شاپور روبروى پارك اتابك بود كه فعلاً در آن استادیوم ورزشى، تالار رودكى و دبیرستان نوربخش به چشم مى‏خورد. در سردر این باغ رباعى زیر بر روى كاشى نوشته و نصب شده بود: ارفع‏الدوله آن بزرگ نهاد كرد باغى به ملك رى آباد یكى از بندگان مخلص او نام این باغ ارفعیه نهاد رضا ارفع در سال‏هاى آخر عمر كه در تهران مى‏زیست، خاطرات خود را نوشت. بعدها این خاطرات توسط وزارت فرهنگ و هنر بنام ایران دیروز (خاطرات پرنس ارفع‏الدوله) چاپ شد. محتواى كتاب روى هم رفته قابل استفاده و مفید بود. احتشام‏السلطنه در صفحات 406 و 407 كتاب خاطرات خود درباره‏ى ارفع‏الدوله چنین نوشته است: «ارفع‏الدوله با پشت هم‏اندازى یك كتاب القاب و عناوین و امتیازات خنده‏آور براى خود دست و پا كرده بود و عادتاً در مكاتبات و مراسلات اكثر آن عناوین را به دنبال نام خویش ذكر مى‏نمود. میرزا رضاخان، دانش، امیرتومان، جنرال آجودان حضور همایون، امیرنویان، پرنس سردار، پرنس صلح، معین‏الوزاره و ارفع‏الدوله یك قسمت از آن القاب است كه عنوان وزیر مختار یا سفیركبیر داراى نشان‏هاى فلان و فلان با حمایل و مدال بهمان را هم به پیش و پس آن مى‏افزود. چون این پرنس طویل العنوان!! تعلق خاطر به ایران و تعصب باطنى نداشت، در پطرزبورغ از روس‏ها روس‏تر و در اسلامبول از ترك‏ها ترك‏تر بود. به قصد جلب توجه و تملق‏گوئى در هر مأمورتى كه بود بجاى آنكه سفیر و نماینده‏ى ایران باشد، شجره‏نامه‏اى براى اثبات اینكه اجداد و اعقابش از مردم آن مملكت بوده‏اند تهیه مى‏كرد و از كارهاى جالبش هم یكى این بود كه در مجالس میهمانى و محافل با هر خانمى روبرو مى‏شد، تصور مى‏كرد آن خانم عاشق و بیقرار اوست و به زبان بازى و مداحى مى‏پرداخت. و از افتضاحات شرم‏آورى كه از برخورد ارفع‏الدوله با زنان در مجالس و میهمانى‏هاى رسمى نقل مى‏كنند مى‏توان یك جلد كتاب مفصل نوشت و همینطور اگر بخواهیم شرح شارلاتانى‏هاى او را در این جا بنویسیم خیلى مفصل خواهد شد».