مهدی مفتاح

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 14 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

(تو 1288 ش)، موسیقیدان، نقاش و شاعر. در تهران به دنیا آمد. از كودكى به موسیقى علاقه داشت و براى اغناى ذوق خود به نى‏لبك روى آورد و بعد به نواختن نى پرداخت و سپس به قره نى علاقه‏مند شد و همه‏ى اینها را بدون معلم تمرین مى‏كرد. پس از آن نیز، براى فراگیرى ویولن نزد استاد ابوالحسن صبا رفت. فعالیتهاى او از دوران تحیل در هنرستان شروع شد. وى غیر از استفاده و كسب فیض در محضر صبا، به همراه تنى چند از هنرمندان صفحاتى پر كرد. مفتا علاوه بر موسیقى، به شعر و نقاشى نیز علاقه‏مند بود و توسط پسر عمه‏اش، نیما یوشیج، نزد رسام ارژنگى به فراگیرى نقاشى پرداخت. او پس از اخذ لیسانس، وارد وزارت فرهنگ شد و از 1320 ش در رادیو به نوازندگى پرداخت و در سالهاى بعد، رهبر و سرپرست اركستر شماره‏ى یك رادیو ایران شد. مهم‏ترین اقدام مفتاح، تحقیق و مطالعه درباره‏ى ساز قانون بوده و از وى مقالاتى درباره‏ى قانون در مجله «موزیك ایران» به چاپ رسیده است. از آثار وى، غیر از تكنوازیها و همنوازیهاى او، تصانیفى است كه به وسیله‏ى اركسترهاى رادیو اجرا شده و استاد بنان آن را خوانده است. از آثار اركستر او: «پرواز»؛ «راز دل»؛ «به امید دیدار».[1] از میان تمام كسانى كه در دوره‏ى دوم ضبط صفحات موسیقى در ایران به پر كردن صفحه پرداخته‏اند، 3 نفر بیشتر در حال حاضر در قید حیات نیستند (دوره دوم ضبط در ایران از سال 1306 آغاز شد): ملكه حكمت شعار، ملوك ضرابى كاشانى و مهدى مفتاح، اولى و دومى به سبب حرفه خاص خویش و موقعیت خود، در پنجاه سال اخیر از شهرت بسزایى برخوردار بودند و هستند لیكن مفتاح كمتر شناخته شده است و این اشكال بافت فرهنگى در جامعه ما بوده است كه اهل ذوق و طرب را بیشتر از اهل علم و تتبع خوش دارند. مفتاح فرزند محمودخان مفتاح‏الملك، در تهران متولد شد. در پنج سالگى پدر را از دست داد و تحت تكفل برادران ارشد خود قرار گرفت. از كودكى به موسیقى علاقه داشت. برادر بزرگتر او، على مفتاح به نواختن تار و ویولن آشنا بود. مهدى كوچك براى اغناى ذوق خود، نى‏لبكى تهیه كرده، نزد خود به فراگیرى آن پرداخت. بعد از دو سال، به نواختن نى هفت‏بند روى آورد و بعد از آن نیز به قره‏نى علاقمند شد و همه اینها را نزد خود و بدون معلم تمرین مى‏كرد. سرانجام به ویولن روى آورد و بعدها نزد بزرگترین نوازنده‏ى آن دوران، ابوالحسن صبا به شاگردى رفت. در همین بین تحصیلات خود را تا كلاس دهم در مدرسه آمریكایى سپرى كرد. عشق وى تنها به موسیقى نبود، بلكه به شعر و نقاشى نیز شوق بسیار داشت. پسر عمه او، نیما یوشیج شاعر معروف بود كه توسط او به «رسام ارژنگى» نقاش نامى آن دوران معرفى شد. رسام ارژنگى انگیزه‏ى تأسیس یك مدرسه رسمى نقاشى را داشت و مفتاح نیز تا یكسال در نگارستان ارژنگى مشغول هنرآموزى بود، لیكن پس از آن به مدرسه‏ى دولتى موسیقى (هنرستان عالى موسیقى سال‏هاى بعد) مراجعه كرد و از همان مدرسه دیپلم گرفت. فعالیتهاى موسیقیایى مهدى مفتاح از دوران تحصیل او در هنرستان شروع شد. غیر از استفاده و كسب فیض در محضر صبا، از سال 1306 به بعد كه بازار ضبط صفحات ایرانى دوباره پس از یك دوره فترت رونق یافت، وى به همراه تنى چند از هنرمندان صفحاتى پر كرد. مشهورترین آنها دو صفحه است كه كمپانى انگلیسى «هیزماسترزویس» از ویولن تكنوازى وى به همراه آواز روح‏انگیز پركرده است. اولى صفحه‏اى است در سه‏گاه كه یك روى آن تصنیف «عهدشكن» (در سه‏گاه) است، اثر پرویز ایرانپور با اركستر خود وى و با صداى روح‏انگیز و روى دوم، ویولن مفتاح است كه ابتدا قطعه‏اى كوتاه را نواخته سپس روح‏انگیز با این شعر وى را همراهى مى‏كند: «همه روز باز نمانم كه ببینم از تو رویى»... دومى صفحه‏اى است كه هر دو روى آن آواز دشتى است و در ابتداى آن، مفتاح چهار مضرابى نواخته و پس از آن روح‏انگیز با شعر: «دل خون شد از امید و نشد یار یار من» آواز مى‏خواند. این دو صفحه در زمان خود مورد استقبال واقع شد و آواز روح‏انگیز در صفحه دوم در سالهاى بعد مورد تقلید بسیارى از خوانندگان دیگر زن واقع شد (از جمله خانم مرضیه). مفتاح در سال 1288 متولد و پس از طى مراحل تحصیلات ابتدایى به سال 1319 تحصیلات خود را در دانشسرا به پایان رسانید و لیسانس گرفت. سپس وارد وزارت فرهنگ شد. از سال 1320 نیز در رادیو به نوازندگى پرداخت و در سالهاى بعد، رهبر و سرپرست اركستر شماره 1 رادیو ایران شد. مفتاح مشاغل متعددى تا به حال داشته است كه مهمترین آنها عبارتند از: تصدى مجله موسیقى اداره موسیقى كشور- دبیرى دبیرستانها و دانشسراى عالى و هنرستان عالى موسیقى- ریاست دفتر اداره موسیقى كشور و هنرستان عالى موسیقى- معاون هنرستان موسیقى ملى. آثار موسیقیایى وى بر چهار دسته است: 1- تكنوازى‏ها و همنوازى‏هاى او (كه بیشتر در صفحه ضبط شده یا در سالیان اولیه‏ى تأسیس رادیو از آنجا پخش شده است). 2- تصانیف او كه به وسیله‏ى اركسترهاى رادیو اجرا شده و بنان آن را خوانده است (از آن جمله است: سكوت شب، بخت بازآید، نغمه‏ى سحر، شوق زندگى). 3- آثار اركسترى (از آن جمله است: پرواز، راز دل، به امید دیدار). 4- آثار مدرسه‏اى كه شامل تمریناتى است براى ویولن كه در كتابهاى آموزش ویولن هنرستان موسیقى ملى به چاپ رسیده است. از نظر موسیقیایى، مهدى مفتاح در گروه موسیقیدانانى است كه پس از ایجاد موسیقى نوین توسط كلنل وزیرى پا گرفتند و با تغییراتى چند در اصول كاریشان هنگام كار در رادیو، در حول و حوش همان مكتب به كار پرداختند. چنانچه آثار و تصانیف او نیز داراى خصوصیات و حالات همین شیوه است و خدمات مفتاح در هنرستانها نیز دنباله‏ى منطقى همین راه مى‏باشد. مهمترین اقدام مفتاح، تحقیق و مطالعه درباره ساز «قانون» است كه هر چند در فرهنگ سازهاى سنتى و موسیقى سنتى ما جدایى ندارد با توجه به این كه ریشه‏اى ایرانى دارد. این ساز را در ایران رحیم قانونى و پسرش جلال قانونى مى‏نواختند ولى شیوه‏ى نوازندگى آنان بر پایه‏ى موسیقى عربى بود. مفتاح از سال 1328 به یادگیرى قانون اقدام كرد و بعد از چند سال براى تحقیقات بیشتر در زمینه‏ى تكنیك این ساز به عراق و كشورهاى دیگر سفر كرد. وى درصدد نوشتن دستورى براى قانون بود كه تا آنجا كه بنده اطلاع دارم هنوز به چاپ نرسیده است ولى مقالاتى از او درباره‏ى قانون در موزیك ایران به چاپ رسیده است. مفتاح مردى است مهربان، مؤدب و خوش محضر، كهنسالى و سالیان متمادى كار در موسیقى ایران، از ویژگى‏هاى مثبت اخلاقى وى مى‏باشد. صحبتهاى او مى‏تواند گوشه‏هایى از تاریخ معاصر موسیقى‏مان را كه تا به حال پنهان مانده است، آشكار كند. موسیقیدان. تولد: 1288. درگذشت: 1375. مهدى مفتاح نوازنده‏ى قانون و ویولن بود. نزد ابوالحسن صبا ویولن را آموخت و موسیقى را در هنرستان عالى موسیقى و مدرسه‏ى موسیقى وزیرى فراگرفت. در سال 1319 با افتتاح رادیو در گروه موسیقى نوین به رهبرى وزیرى به همكارى پرداخت. و قبل از آن نیز آثارى در صفحه‏ى گرامافون ضبط نموده بود. با دریافت لیسانس از دانشسراى عالى، به خدمت فرهنگ درآمد. وى نخستین مدرس و نویسنده‏ى روش جهت معرفى و نواختن قانون به حساب مى‏آید و مدرس انجمن موسیقى ملى و سرپرست و نوازنده‏ى گروه موسیقى سازهاى ملى مدرس هنرستان موسیقى بود. در 1331 نظامت هنرستان موسیقى را عهده‏دار داشت. وى همچنین ناظر و سرپرست آتلیه‏ى معمارى و نقاشى دانشكده‏ى هنرهاى زیبا در دانشگاه تهران بود و در سال 1323 به اداره‏ى موسیقى كشور انتقال یافت. از جمله آثار قلمى وى مى‏توان به كتاب متد قانون و آهنگ‏هایى براى این ساز را نام برد. مهدى مفتاح در سال 1375 درگذشت و پیكر وى در بهشت زهرا در قطعه‏ى 88 (هنرمندان و نویسندگان) مدفون است.