حسن حسن زاده آملی

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 14 منبع : دانشنامه مجازی مکتب اهل بیت

علامه حسن حسن‌زاده آملی، از علماى مشهور در فلسفه، عرفان، هیئت، ریاضیات، طب، شعر و ادب و داراى تألیفات فراوانی در علوم مختلف می باشد.
 

شناسنامه
21 بهمن سال 1307 ه.ش	تولد
3 مهر سال 1400 ه.ش	درگذشت
بیماری ریوی	علت درگذشت
-	آرامگاه
ایرانی	ملیت
اسلام	دین
شیعه	مذهب
علامه حسن‌زاده آملی	دیگر نام ها
حوزوی	تحصیلات
-	دانشگاه
تدریس	زمینه فعالیت
-	سبک
از دهه چهل	سال های فعالیت
تألیف 190 اثر	آثار مهم
-	جایزه ها
-	وبگاه رسمی
مرحومه منصوره حسنی	همسر
عبدالله	فرزندان
پدر: عبدالله	والدین

زندگی نامه

تولد

علامه حسن حسن‌زاده آملی در اواخر سال 1307 ه.ش مطابق با 1347 ه.ق برابر با 1929م در روستای ایرای لاریجان از توابع شهرستان آمل دیده به جهان گشود. نام اصلى ایشان حسن بن عبدالله طبرى آملى است که به حسن‌زاده شهرت دارد.

درگذشت

علامه حسن زاده آملی صبح روز ۳ مهر ۱۴۰۰ ه.ش به علت بیماری ریوی در بیمارستان امام رضا(علیه السلام) آمل بستری شد و ساعت ۹ شب همان روز درگذشت.
 

سمت و فعالیت ها

فعالیت های علمی

تحصیلات و استادان

در ۶ سالگی خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه آموخت و در سال ۱۳۲۳ ه.ش دروس حوزوی را آغاز کرد. ادبیات عربی و درس‌های مقدماتی را در آمل از محمد غروی، عزیزالله طبرسی، احمد اعتمادی، عبدالله اشراقی، ابوالقاسم رجائی، میرزا ابوالقاسم فرسی و دیگران آموخت. همزمان چند کتاب از درس‌های مقدمات حوزوی را تدریس کرد.
 

مهاجرت به تهران

آیت‌الله حسن‌زاده، همزمان با اتمام دروس مقدماتی حوزه، لباس روحانیت پوشید و در ۲۲ سالگی، در شهریور ۱۳۲۹ ه.ش برای ادامه تحصیل، وارد تهران شد. سید احمد لواسانی، یکی از اساتید او در تهران بوده و حسن‌زاده، بخش‌هایی از کتاب‌های شرح لمعه و قوانین الاصول را از وی آموخت.
 
حسن‌زاده، سال‌های طولانی در درس علامه شعرانی شرکت کرد و کتاب‌های بسیاری در علوم مختلف را از او آموخت؛ از جمله در فقه:مکاسب و بخش‌هایی از جواهرالکلام، در اصول فقه: رسائل و کفایه، در فلسفه: شرح خواجه نصیرالدین طوسی بر اشارات ابن سینا، اسفار اربعه، بخشی از کتاب شفای ابن سینا، در قرآن و تفسیر: تفسیر مجمع البیان، شرح شاطبیه (در قرائت)، در ریاضی و هیئت و نجوم: فارسی هیئت قوشچی، شرح چغمینی قاضی‌زاده‌ رومی، اصول اقلیدس و اُکَر مانالاؤوس به تحریر خواجه نصیرالدین طوسی، شرح علاّمه خفری بر تذکره خواجه، زیج بهادری، مجسطی بطلمیوس به تحریر خواجه طوسی، در طب: قانونچه چغمینی و تشریح کلیات «قانون» بوعلی سینا و در رجال و درایه: دوره دو جلدی جامع الرواة اردبیلی و درایه از تالیفات خود علامه شعرانی‏

حسن‌زاده آملی از علامه شعرانی اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث دریافت کرده است. همچنین با راهنمایی وی، در دروس آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی همچون اسفار ملاصدرا، شرح علاّمه فناری بر مصباح الانس و دروس خارج فقه و اصول شرکت نمود.

حسن‌زاده، ۱۱ سال نزد مهدی الهی قمشه‌ای، حکمت «منظومه» سبزواری، مبحث نفس اسفار و حدود نصف «شرح خواجه بر اشارات» ابن سینا را فرا گرفت. همچنین در جلسات تفسیر قرآن او حاضر شد. الهی قمشه‌ای، همچنین بر دیوان شعر حسن‌زاده مقدمه نوشته است.
 
آیت‌الله محمدتقی آملی، استاد درس خارج فقه و اصول حسن‌زاده در تهران بوده است. حسن‌زاده، شرح قیصری بر فصوص الحکم و قسمتی از اوائل طبیعیات شفای شیخ الرئیس را در درس شیخ محمدحسین فاضل تونی شرکت کرد. همچنین بخشی از شفای ابوعلی سینا را نزد میرزا احمد آشتیانی خواند.
 

مهاجرت به قم

حسن‌زاده آملی در سال ۱۳۴۲ ه.ش از تهران به قم رفت و به مدت ۱۷ سال در دروس علامه طباطبایی، برادر علامه و سید محمدحسن الهی حاضر شد. در این مدت، بخش‌هایی از کتاب بحارالانوار محمدباقر مجلسی و تمهید القواعد را نزد علامه طباطبایی خواند. همچنین در دروس فلسفی و عرفانی سید محمدحسن الهی شرکت کرد. حسن‌زاده از این دوره به نیکی یاد کرده و بخش‌هایی از تأثیرپذیری اخلاقی را به این دوره نسبت داده است. استاد دیگر او سید مهدی قاضی طباطبایی، فرزند سید علی قاضی بود که در علوم غریبه و حکمت و عرفان، شهره بود.
 

تدریس

حسن‌زاده پس از سکونت در قم، ۱۴ دوره شرح منظومه، ۴ دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه، و ۴ دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است. شرح تمهید و مصباح الانس نیز از جمله تدریس‌های اوست. او همچنین حدود ۱۷ سال دروس ریاضیات، هیأت، وقت و قبله را درس داده که کتاب دروس «معرفة الوقت و القبلة» محصول آن درس‌هاست.
 

شاگردان

در طیّ سالیان طولانی تدریس آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی تعداد فراوانی از دروس او بهره برده‌اند؛ از جمله:
مهدی شب‌زنده‌دار،
سید محمدرضا مدرسی یزدی،
اسماعیل منصوری لاریجانی،
داوود صمدی آملی،
حسن رمضانی،
مهدی احدی،
سید یدالله یزدان پناه،
نورالله طبرسی،
سید حسن شجاعی کیاسری.
 

آثار

حسن‌زاده آملی دارای آثاری در زمینه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، حدیث و رجال، تفسیر قرآن، ریاضیات و نجوم، ادبیات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی است. آثار حسن‌زاده آملی به تفکیک موضوعی:

عرفانی
الهی نامه
تصحیح رساله مکاتبات
تصحیح و تعلیق تمهید القواعد
تصحیح و تعلیق رساله تحفه الملوک
تصحیح و تعلیق شرح فصوص خوارزمی
تصحیح و تعلیق شرح فصوص قیصری
رساله انّه الحق
رساله‌ای در سیر و سلوک
رساله لقاءالله
رساله مفاتیح المخازن
رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور
شرح طائفه‌ای از اشعار و غزلیات حافظ
شرح فصوص الحکم
عرفان و حکمت متعالیه
قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارد
کلمه علیا در توقیفیت اسماء
مشکات القدس علی مصباح الأنس
منشئات
وحدت از دیدگاه عارف و حکیم
ولایت تکوینی
 
فلسفی
الاصول الحکمیه
الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه
النور المتجلّی فی الظّهور الظّلّی
ترجمه و تعلیق الجمع بین الرّأیین
ترجمه و شرح سه نمط آخر اشارات
تصحیح و تعلیق شفا
تصحیح و تعلیق اشارات
تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام
تقدیم و تعلیق راسله اتحاد عاقل به معقول
دررالقلائد علی غررالفرائد
دروس اتحاد عاقل به معقول
رساله اعتقادات
رساله العمل الضابط فی الرّابطی و الرابط
رساله‌ای در اثبات عالم مثال
رساله جعل
رساله رؤیا
رساله مثل
رساله نفس الأمر
رساله نهج الولایه
رساله فی التضّادّ
صد کلمه
عیون مسائل نفس و سرح العیون فی شرح العیون
گشتی در حرکت
گنجینه گوهر روان
معرفت نفس
مفاتیح الأسرار لسلّاک الاسفار
من کیستم
نثرالدّراری علی نظم اللئالی
نصوص الحکم بر فصوص الحکم
 
کلامی
تقدیم و تصحیح و تعلیق رساله قضا و قدر محمد دهدار
تقدیم و تصحیح و تعلیق کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد
رساله حول الرؤیه
رساله خیر الاثر در رد جبر و قدر
رساله فی الامامه
فصل الخطاب فی عدم تحریف الکتاب ربّ‌الارباب
تفسیری
انسان و قرآن
تصحیح خلاصه تفسیر المنهج الصادقین
روایی
انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه
تصحیح سه کتاب ابی الجعد، نثراللئالی، طبّ الائمه
تصحیح نهج البلاغه
تکمله منهاج البراعه
رساله‌ای در اربعین
شرح چهل حدیث در معرفت نفس
مصادر و مآخذ نهج البلاغه
 
رجالی
اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال
وجیزه‌ای در ترجمه و شرح زندگی علامه طباطبایی قدس سرّه
فقهی
تعلیقات علی العروه الوثقی
مجیزه‌ای در مناسک حج
ریاضی و هیوی
استخراج جداول تقویم
تصحیح و تعلیق اکر مانالاوس
تصحیح و تعلیق الدّر المکنون و الجوهر المصون
تصحیح و تعلیق تحریر اقلیدس
تصحیح و تعلیق تحریر اکر ثاوذوسیوس
تصحیح و تعلیق تحریر مجسطی
تصحیح و تعلیق تحریر مساکن ثاوذوسیوس
تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر بیست باب
تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیک
تصحیح و تعلیق شرح چغمینی
تعلیقه بر رساله قبله مولی مظفر
دروس معرفت اوفاق
دروس معرفه الوقت و القبله
دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی
رساله‌ای پیرامون فنون ریاضی
رساله‌ای در مطالب ریاضی
رساله ظلّ
رساله میل کلی
رساله تعیین سمت قبله مدینه
رساله تکسیر دائره
رساله فی الصبح و الشفق
رساله فی تعیین البعد بین المرکزین و الاوج
شرح زیج بهادری
شرح قصیده کنوزالاسماء
سی فصل در دائره هندیه
 
ادبی
امثال طبری
تصحیح کلیله و دمنه
تصحیح گلستان سعدی
تصحیح و اعراب اصول کافی
تعلیقه بر باب توحید حدیقه الحقیقه
تعلیقه بر قسمت معانی مطوّل
دیوان اشعار (کتاب «تنظیم و تصحیح دیوان اشعار علامه حسن‌زاده آملی» مجموعه‌ای است از اشعار وی که توسط سید سعید هاشمی جمع‌آوری شده و انتشارات «الف. لام. میم» آن را منتشر کرده‌است. [۲۴])
قصیده ینبوع الحیات
مصادر اشعار منسوب به امیرالمؤمنین علیه السّلام
تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصبیان

آثار متفرقه
تقدیم و تصحیح و تعلیف خزائن
ده رساله فارسی
کشکول
مجموعه مقالات
مصاحبات
هزار و یک نکته
هزار و یک کلمه
رساله رموز کنوز
 
دروس معرفت نفس
کتاب دروس معرفت نفس حسن‌زاده آملی که حاوی ۱۵۳ درس است و در آن مباحث خودشناسی، شناخت قوای انسانی، اثبات مقام تجرد و فوق تجرد نفس، نحوه ارتباط نفس و بدن، علم، سنخیت بین علم و ظرف آن، منطق، نقد مذهب مادیون، عالم ماده عالم خیال و عالم عقل، خواب - تعبیر و تأویل خواب، اتحاد علم و عالم و معلوم، فرق انسان و حیوان و نبات، عقل کل و نفس کل، کمال اول و کمال ثانی، عقل عملی و عقل نظری، ملائکه، انسان کامل، روح بخاری و روح انسانی، علم و عمل، معرفت فکری و معرفت شهودی، تکامل برزخی، معاد و قیام مورد بررسی قرار گرفته‌است.

اشعار
حسن‌زاده آملی در همان سن و سال کم به مطالعه کتاب‌های گلستان و بوستان سعدی و بهارستانِ جامی روی آورد. یکی از آثار حسن‌زاده آملی دیوان اشعار است که حدود پنج هزار بیت دارد و در قالب‌های غزل، رباعی، قصیده و ترجیع بند سروده شده‌است اما بیشتر اشعار در قالب غزل و در خصوص سیر و سلوک عرفانی است. دیوان اشعار حسن‌زاده به سبک شاعران گذشته همچون حافظ، مولوی و محمود شبستری سروده شده‌است.

اندیشه / نظرات

حسن‌زاده آملی، قرآن را سرچشمه معارف الهی می‌داند. از نظر او نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، اصول کافی، بحار الانوار و دیگر جوامع روایی از قرآن سرچشمه‌ گرفته‌اند و مرتبه نازل قرآن هستند. به باور او، گفتارهای امامان معصوم بازگشت به قرآن دارد.

دین از نظر حسن‌زاده آملی، شناخت خداست و این معرفت، از آنجا که دامنه‌دار و گسترده است، شامل معرفت اسماء افعال، احکام و کتاب خدا می‌شود. به باور او، حقیقت عرفان همین معرفت‌هاست و عرفان اصیل انسان‌ساز، در اتصال به قرآن است، و امامان معصوم، معلمان بشر و سفیران الهی هستند که دستورالعمل‌های انسان‌ساز، یعنی قرآن را برای بشر توضیح می‌دهند.
 

در نگاه دیگران

اشخاص

پیام تسلیت حضرت آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی در پی درگذشت علامه حسن زاده آملی
بسم الله الرحمن الرحیم
با تأسف خبر درگذشت عالم ربّانی و سالک توحیدی، آیةالله آقای حسن‌زاده‌ی آملی رحمةالله‌علیه را دریافت کردم. این روحانی دانشمند و ذوفنون از جمله‌ی چهره‌های نادر و فاخری بود که نمونه‌های معدودی از آنان در هر دوره، چشم و دل آشنایان را می‌نوازد و توأماً دانش و معرفت و عقل و دل آنان را بهره‌مند می‌سازد. نوشته‌ها و منشأت این بزرگوار منبع پر فیضی برای دوستداران معارف و لطائف بوده و خواهد بود ان‌شاءالله. اینجانب به همه‌ی دوستان و شاگردان و ارادتمندان ایشان بویژه به مردم مؤمن و انقلابی آمل و جوانان مشتاقی که مجذوب مواضع انقلابی و خلقیات والای انسانی آن مرحوم بودند تسلیت عرض می‌کنم و رحمت و مغفرت و علو درجات ایشان را از خداوند متعال مسألت می‌نمایم.
سیّدعلی خامنه‌ای
۴ مهر ۱۴۰۰

پیام تسلیت آیت الله رئیسی، رییس جمهور
بسم الله الرحمن الرحیم
إذا ماتَ المؤمن الفقیه ثلُمَ فی ألإسلام ثُلمة لا یَسُدّها شَیء
 رحلت عالم فرزانه و عارف پارسا، علامه حسن‌زاده آملی طاب ثراه، موجب اندوه و تاثر خاطر گردید.
این اندیشمند متبحر و جامع نگر، حیات طیبه خود را وقف تألیف و تبیین آثار گوناگون اعتقادی، فلسفی، عرفانی، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی نمود و کارنامه درخشان و پر باری از خود به یادگار گذاشت.
مقام والای علمی، پرورش شاگردان برجسته در کنار تقوا، اخلاص، اخلاق و تهذیب نفس، سلوک عرفانی و تعهد انقلابی و اجتماعی، از ویژگی های متمایز و ماندگار این چهره فرهیخته بود که باقیات صالحات ارزشمندی برای ایشان است.
اینجانب این ضایعه را محضر مقام معظم رهبری مدظله العالی، علمای اعلام، حوزه های علمیه، شاگردان و علاقمندان به ویژه بیت شریف آن عالم مجاهد تسلیت می گویم و از درگاه خداوند متعال برای ایشان علو درجات و همجواری با ائمه اطهار(ع) را مسالت دارم.
سید ابراهیم رئیسی
رئیس جمهوری اسلامی ایران
 
پیام تسلیت دکتر محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلى رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً

درگذشت عالم ربانی مصباح الهدایة نجم الدین علامۀ ذوالفنون یگانۀ آسمان حکمت و غریق دریای حقیقت، آیت‌الله علامه حاج حسن حسن‌زادۀ آملی، موجب تاسف و تاثر عمیق شد.

علامه حسن‌زاده یکی از سرمایه‌های بی‌نظیر حوزه‌های علمیه و جامع علوم و معارف بود که گنجینۀ حکمت بزرگانی همچون علامه طباطبایی (اعلی الله مقامه) در سینۀ ایشان جا داشت؛ ایشان که در سلوک الی الله و وقوف بر اسرار عالم هستی مقامی بی‌بدیل یافته بود، عمر پربرکت خویش را صرف تعظیم امر خالق و شفقت با خلق نمود و با بذل علم و دانش بی‌پایاب خویش، جان‌های آگاه و جویای حقیقت را از دریای معارف الهی سیراب کرد. فقدان آن آفتاب تابان عرفان و فلسفه و پیشوای اهل زهد و ورع برای جامعۀ علمی به خصوص حوزه‌های علمیۀ جهان اسلام به معنای واقعی کلمه جبران‌ناشدنی و خسارت‌بار است.

اینجانب این ضایعۀ مؤلمه را خدمت، ولی الله الاعظم قطب عالم امکان حضرت صاحب‌الزمان (عج)، رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه‌ای (دامت برکاته)، مراجع معزّز و گرانقدر، علما و طلاب حوزه‌های علمیه و شاگردان و دوستداران ایشان، ملت مؤمن ایران اسلامی و بیت معظّم و مکرّم آن علّامۀ ذوالفنون تسلیت می‌گویم و از خداوند منان برای ایشان علوّ درجات و حشر با اولیاء الله را مسئلت می‌کنم.

محمدباقرقالیباف
رئیس مجلس شورای اسلامی

پیام تسلیت محمد مخبر، معاون اول رییس جمهور
«رحلت ملکوتی عالم ربانی و حکیم فرزانه حضرت آیت الله حسن حسن زاده آملی رضوان الله تعالی علیه ضایعه بزرگ ملی است.
این فقیه جلیل‌القدر و عارف بزرگ سرمایه‌ای ارزشمند و کم نظیر برای جهان اسلام و تشیع و حوزه‌های علمیه بود و در حوزه‌های مختلف علمی از فقه و فلسفه و عرفان تا ریاضیات و نجوم و ادبیات فارسی و عربی صاحب آثار و تالیفات گران‌سنگی بود که شیفتگان و جویندگان علم و دانش را برای سال‌های متمادی بهره مند ساخته و خواهد ساخت.
مصیبت فقدان مرحوم علامه حسن‌زاده آملی را که ثلمه‌ای جبران ناپذیر برای حوزه‌های علمیه و جامعه علمی کشور است، به محضر مقام معظم رهبری، مراجع عظام تقلید، حوزه‌های علمیه، عموم ملت ایران بخصوص مردم شریف آمل، شاگردان و علاقه مندان و بستگان به ویژه بیت معزز و بزرگوار ایشان صمیمانه تسلیت می‌گویم و از خداوند قادر متعال برای آن دانشمند برجسته و نام آشنا رضوان واسعه الهی و علو درجات و برای بازماندگان ارجمند صبر جمیل و اجر جزیل مسالت دارم.
 
پیام تسلیت سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح
شهره و آوازه آن استاد برجسته اخلاق و پارسای پرهیزگار و صیقل یافته در الهام الهی که آثار و تالیفات شگفت‌انگیز و ممتاز فلسفی، فقهی، روایی، عرفانی، ریاضی، تفسیری، ادبی و. . . . او تجلی‌گاه جامعیت علمی و معنوی ایشان و به تصدیق عالمان برجسته آئینه مهارت، تتبع و تبحر او در علم و بردباری و تحمل در عمل است، پرچم برافراشته‌ای است که برای همیشه راهگشای حوزه‌های علمیه و طالبان علم و دانش و سالکان الی الله خواهد بود.
این ضایعه بزرگ و اندوه بی پایان را به پیشگاه حضرت بقیه‌الله‌ الاعظم (ارواحنا فدا) و نایب بر حقش مقام عظمای ولایت و رهبری حضرت امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، مراجع عظام، علمای اعلام، شاگردان و ارادتمندان ایشان به ویژه خاندان مکرم و بازماندگان ارجمند آن فقیه فقید تسلیت و تعزیت عرض نموده و از درگاه خداوند کریم و نعیم برای روح مطهر و متعالی آن عارف مخلص، رحمت و مغفرت و برای آحاد داغ‌دیدگان مکرم صبر و شکیبایی و تسلا مسالت می‌جویم.

پیام تسلیت دکتر علی لاریجانی، مشاور رهبر معظم انقلاب
رحلت عارف روشن‌ضمیر و حکیم وارسته، جامع معقول و منقول، علامه آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی (قدس الله نفسه الزکیه)، داغی سوزان بر دل‌هایمان برجا گذاشت. این مرد الهی که بحر معارف الهیه از علوم حصولی و شهودهای حضوری بود، با هستی و قلم و بیان عطرآگین و جذاب خویش قلوب انسان‌ها را در دنیای مدرن اما غفلت‌زده معاصر، به سوی نفحات روحانی الهی هدایت می‌کرد.
جوانان می‌توانند با مطالعه «الهی‌نامه» از محتوای جذاب آن بهره بگیرند و دانشجویان و طلاب با خواندن «دروس معرفت نفس» از برهان دقیق او مستفیض شوند.

منابع:
1. ویکی پدیا
2. ویکی شیعه
3. ویکی نور
4. خبرگزاری صدا و سیما
5. وبسایت شبکه خبر