محمود تاجبخش

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 14 منبع : مردان موسیقی سنتی و نوین ایران (جلد اول)

هنرمند شایسته و ارجمند هنر موسیقى اصیل ایران محمود تاجبخش كه بیش از نیم قرن به موسیقى ملى كشور دور از جنجال و هیاهو خدمت كرد و این اواخر تعداد 16 نوار كاست یك ساعته با «سه‏تار» به صورت ردیف نوازى و بداهه‏نوازى به انجام رسانید كه به شرح زیر مى‏باشد: دستگاه اصلى شور در 2 كاست، آواز ابوعطا در 1 كاست، آواز افشارى در 1 كاست، آواز بیات ترك در 1 كاست، آواز دشتى در 1 كاست دستگاه همایون در 2 كاست، آواز بیات اصفهان در 1 كاست، دستگاه سه‏گاه در 1 كاست، دستگاه چهارگاه در 1 كاست، دستگاه راست پنجگاه در 2 كاست، دستگاه نوا در 1 كاست، دستگاه ماهور در 2 كاست. استاد ارجمند حسینعلى ملاح درباره‏ى زندگانى و فعالیتهاى هنرى محمود تاجبخش مى‏نویسد: «از این سالك نخستین كوى هنر، خواسته شد كه از سیماى هنرى یك دوست هنرمند رقمى، و در باب ویژگى‏هاى هنرى‏اش قلمى بزنم- دوستى، كه عمرى در زمینه‏ى هنر موسیقى ایران دمى از تلاش نایستاده و لحظه‏اى از پرتوافشانى فروگذار نكرده است. دوستى كه اخیراً بخشى از آموخته‏ها و آزموده‏هاى لحنى خود را شخصاً با سه‏تار نواخته و بر نوار كاست ضبط كرده و بر آن است تا به مشتاقان و سالكان و یاران و نوآموزان این دریاى ناپیداكرانه پیش‏كش كند. هنگامى این نیاز با حقیر در میان نهاده شد كه سخت سرگرم نوشتن برگهاى پایانى «فرهنگ سازها» بودم و بى‏شك مجال و فرصتى براى نوشتن نداشتم... ولى وقتى دریافتم به رقمى كه صاحب این قلم خواهد زد كام دوستى روا خواهد شد «ترك كام خود گرفتم تا برآید كام دوست» از ایشان درخواست كردم دستمایه‏اى (حتى اگر یك برگ باشد) از چگونگى محیط خانوادگى و نام استادانى كه در بالندگى هنر ایشان مؤثر بوده‏اند و همچنین مجاهدات هنرى و اجتماعى خودشان، به من بدهند تا بتوانم شرحى درخور، و متكى به استاد معتبر بنگارم. بنابراین رقمى كه در باب احوال و آثار آقاى محمود تاجبخش زده‏ام نقشى است روشن، از طرحى كمرنگ، كه خود ایشان در اختیار بنده نهاده‏اند و اگر مشاهده مى‏شود كه جاى جاى، سخنى درباره‏ى خصائص هنرى و یا صفات ایشان به میان آمده است آن دیگر متكى به برداشتى است كه این حقیر از همكارى و مماشات با ایشان، به درازاى یك عمر داشته‏ام. در بهار سال 1303 خورشیدى، شكوفه‏ى وجود «محمود» در گلستانى كه تمام گلهایش از گلزار هنر، آبشخور داشته‏اند، شكفته شد- عمویش «كریم تاجبخش» از دست پروردگان مرحوم درویش‏خان بود- سه‏تار مى‏نواخت و خوش مى‏خواند. در این محیط، براى برادر محمود (كه پنج سال از وى بزرگتر بود) سه‏تارى تهیه شد تا نزد عمویش تعلیم بگیرد «محمود» نیز كه (هشت سال بیشتر نداشت) در جلسات درس حضور مى‏یافت و گوشه‏هاى آوازها را به خاطر مى‏سپرد و به هنگام تمرین برادر، یادآورش مى‏شد- اندك‏اندك، برادر بزرگتر كه درمى‏یابد هوش و استعداد محمود در فراگیرى موسیقى درخور توجه است سه‏تار را به او وامى‏گذارد. از این زمان، سه‏تار، به محمود تعلق مى‏گیرد- تمرین ساز، جدى‏تر مى‏شود و به روزى چهار تا پنج ساعت مى‏رسد- این پشتكار موجب مى‏گردد كه در نواختن قطعات تا حدى دشوار، توفیق قابل ملاحظه‏اى پیدا كند و تا آنجا آواى سازش شنیدنى بشود كه اولیاى مدرسه، به وى تكلیف كنند در جشن سالانه در برابر شاگردان و اولیاء ایشان نوازندگى كند. خود او مى‏نویسد «وقتى وارد دبیرستان شدم سه‏تار را نسبتاً خوب مى‏نواختم و در جلسات انجمن ادبى مدرسه گاهى از من خواسته مى‏شد، سه تار بنوازم- در دوره دوم دبیرستان بودم كه آقاى سپهرى به عنوان بازرس و كارشناس موسیقى به دبیرستان ما آمدند- ایشان ویولن مى‏نواختند، اركسترى از شاگردان صاحب استعداد مدرسه تشكیل دادند كه من هم در آن اركستر سه‏تار مى‏نواختم» از این زمان «محمود تاجبخش» به سوى ساز ویولن كشیده مى‏شود. ویولن یكى از هم‏كلاسى‏هاى خود را به امانت مى‏گیرد و به نواختن مى‏پردازد، ادامه‏ى این نوازندگى، به ابتیاع ویولن و تمرین مداوم مى‏انجامد. روزى آگهى گشایش كلاسهاى شبانه موسیقى، در هنرستان عالى موسیقى نظرش را جلب مى‏كند خود تاجبخش در این باب نوشته است: «در شهریور 1320 هنرستان موسیقى دولتى كلاسهاى شبانه‏اى براى تعلیم موسیقى به علاقمندان این رشته ترتیب داده بود با این كه براى رشته ویولن فقط 20 نفر آن هم از طریق آزمون مى‏پذیرفتند من در میان حدود 440 نفر شركت‏كننده، قبول شدم. معلم كلاس ویولن آقاى اسماعیل زرین‏فر بود». در این جا رواست یادى از این هنرمند وارسته كه نخستین استاد تاجبخش بوده است بشود، استاد اسماعیل زرین‏فر از اولین فارغ‏التحصیلان دوره نخستین مدرسه موسیقى دولتى است، وى قطع نظر از بهره‏مند شدن از تعلیمات استاد علینقى وزیرى (كلنل) از محضر درس چند تن ویولنیست خارجى نیز استفاده كرده است، استاد زرین‏فر پس از فراغت از تحصیل وارد خدمات فرهنگى مى‏شود، وى از هنرمندانى كه در پیشرفت موسیقى نقش پرارجى داشته‏اند. در آن هنگام كه محمود تاجبخش به شاگردى این استاد مفتخر مى‏شود آقاى زرین‏فر در هنرستان موسیقى سمت نظامت و استادى هنرستان را داشته است. تاجبخش مى‏نویسد: «متد ویولن استاد وزیرى را نزد ایشان تعلیم گرفتم، در آن زمان اتفاق مى‏افتاد كه بعض روزها 12 ساعت تمرین مى‏كردم، به همین سبب در مدت كوتاهى توانستم علاوه بر متد استاد وزیرى و نواختن تعدادى از آهنگهایى را كه معظم له براى ویولن ساخته بودند و همچنین ردیف شادروان علیرضا چنگى را كه از كمانچه‏نوازان ماهر بود بنوازم». در بهار سال 1323- استاد زرین‏فر، شاگرد محبوب و بااستعداد خود را به شادروان روح‏اللَّه خالقى (كه سمت معاونت هنرستان و مسئولیت موسیقى رادیو را داشت) معرفى مى‏كند، استاد خالقى پس از استماع ویولن تاجبخش موافقت مى‏كند كه این هنرمند به گروه نوازندگان رادیو بپیوندد. رواست كه در این باب قلم را به دست خود تاجبخش بدهیم: «ویولن زدن من، مورد توجه دانشمند و موسیقیدان نامدار، استاد روح‏اللَّه خالقى قرار گرفت. از همان موقع، هفته‏اى یك روز در رادیو نوازندگى مى‏كردم تا اركستر انجمن موسیقى ملى تشكیل گردید و من هم به عنوان یكى از نوازندگان آن اركستر برگزیده شدم- این همكارى، هم در آن زمان كه اركستر وابسته به انجمن موسیقى ملى بود، و هم در آن دوره كه به نام «اركستر شماره یك» وابسته به رادیو شد، ادامه داشت». لازم به یادآورى است كه آقاى تاجبخش از تعلیمات مرحوم استاد ابوالحسن صبا نیز برخوردار شده است در این باب خود ایشان نوشته‏اند: «در همان اوائل سال 1323 كه به رادیو راه یافتم، استاد زرین‏فر مرا با استاد صبا آشنا كرد و از ایشان خواست كه تعلیم به من را بپذیرند: استاد صبا از استماع ساز من مى‏پذیرند كه به سلك شاگردان ایشان درآیم». تاجبخش شش ماه از تعلیمات استاد بهره مى‏گیرد و بنا به توصیه‏ى استاد صبا با مرحوم دكتر مفخم پایان كه از شاگردان صبا بود آشنا مى‏شود و نزد ایشان یكبار دیگر ردیف مرحوم صبا، یا درست‏تر گفته شود آثار چاپ شده و چاپ نشده صبا را مى‏نوازد و مجدداً توفیق درك افاضات صبا نصیبش مى‏گردد؛ خود او مى‏نویسد: «نوازندگى من و آشنائیم با موسیقى ایرانى تا به آنجا رسیده بود كه هر وقت استاد كسالت داشت و در اندرون خانه‏ى خود به سر مى‏برد مرا مى‏پذیرفت و با تعلیم دادن خصوصى بر من منت مى‏گذاشت». اشتیاق، و حتى باید گفت زیاده‏جوئى تاجبخش در فراگرفتن شیوه‏ها و اسلوب نوازندگى ویولن‏نوازان زمان خود، سبب بود، تا هرجا شخصیتى را سراغ مى‏كرد كه شیوه‏اى خاص در نواختن ویولن داشت به سویش بشتابد و زانوى تلمذ به زمین بزند و درك فیض كند- چند صباحى از محضر درس مرحوم حسین یاحقى- و مدتى كوتاه از راهنمایى‏هاى استاد دكتر مهدى بركشلى و زمانى از تعلیمات چند تن از موسیقیدانهاى خارجى بهره مى‏گیرد- خود او مى‏نویسد: «حتى مدتى نزد شادروان استاد هنرمند موسى معروفى ردیفهاى تدوین شده به وسیله‏ى ایشان را فراگرفتم و به شیوه‏ى نت‏نویسى این كتاب و طرز اجراى آن با سه‏تار به خوبى آشنا شدم همین آشنایى سبب شد كه بتوانم ردیف قدما را بشناسم و از كم و كیف آن آگاه شوم. ناگفته نماند كه مدتى هم نزد مرحوم حسین تهرانى قطعات ضربى را تمرین مى‏كردم- همین مشاركت موجب گردید كه درس مشتركى با این استاد در هنرستان موسیقى داشته باشیم». آقاى تاجبخش در نوروز سال 1333 كه در سمت ریاست بانك كشاورزى ملایر انجام وظیفه مى‏كرده است در آن شهرستان براى اولین بار با استاد احمد عبادى (سه‏تار نواز نامدارى این عصر) آشنا مى‏شود- خود او مى‏نویسد: «افتخار آشنایى و میهماندارى استاد عباسى سبب شد كه مجدداً به سه‏تار روى آورم و به طور جدى به تمرین و نوازندگى بپردازم و زمانى از تعلیمات و افاضات این استاد ارجمند بهره بگیرم». در خور یادآورى است كه تاجبخش، قطع‏نظر از مقام هنرى، در كار دیوانى نیز مقامى شامخ داشته است. وى كارمند عالى‏رتبه بانك كشاورزى بوده و به دفعات ریاست بانك كشاورزى پاره‏اى از شهرستانهاى كشورمان و سرپرستى و مدیریت شعب بانك در منطقه گرگان و دشت و استانهاى گیلان و اصفهان را بر عهده داشته است. اكنون بى‏مناسبت نمى‏نماید كه فهرست‏گونه، آنسان كه خود تاجبخش بر قلم آورده است اشاره‏اى به خدمات هنرى و فرهنگى این شیداى موسیقى بشود. ویولن‏نوازى، در اركستر انجمن موسیقى ملى، ویولن‏نوازى در اركستر شماره‏ى یك رادیو، سه‏تار نوازى در اركستر سازهاى ملى، ویولن‏نوازى در اركستر گلهاى رادیو، ویولن‏نوازى در اركستر شماره چهار هنرهاى زیباى سابق (به رهبرى مرحوم حسن رادمرد)، ویولن‏نوازى در اركستر شماره یك هنرهاى زیباى سابق (به رهبرى استاد حسین دهلوى)، تدریس سه‏تار در مكتب صبا، تدریس سه‏تار در هنرستان موسیقى ملى، تدریس سه‏تار در مركز حفظ و اشاعه موسیقى، تدریس ویولن در هنرستان موسیقى ملى (دوره دوم هنرستان)، تدریس ویولن در هنرستان آزاد موسیقى به مدیریت دانشمند و موسیقیدان روان‏شاد امیرجاهد، سرپرستى یك اركستر كوچك، براى تربیت خواننده و اجراى برنامه در تلویزیون، معاونت سازمان برنامه‏هاى موسیقى ایرانى (در تالار رودكى)، ساختن آثار موسیقى (پیش‏درآمد، تصنیف، رنگ)، نوشتن متدى براى تدریس سه‏تار، نوشتن و تنظیم گوشه‏هاى چند دستگاه به خط موسیقى (این مقدمه‏اى است براى تهیه یك ردیف دیگرى از موسیقى ملى ایران)، تأسیس یك كلاس موسیقى به نام ترانه به سال 1326، استادان این كلاس، ظاهراً این هنرمندان بوده‏اند: بدیع‏زاده (آواز)، حسین تهرانى (ضرب)، حسینعلى وزیرى‏تبار (قره‏نى)، حسین صبا (سنتور)، نصراللَّه زرین‏پنجه (تار) و خود تاجبخش (ویولن). قطع نظر از این موارد، باید مهمترین خدمت استاد محمود تاجبخش را تربیت شاگردانى دانست كه هم‏اكنون برخى از آنها از لحاظ نوازندگى به درجه كمال رسیده‏اند. نگارنده، با محمود تاجبخش زمانى آشنا شد كه ایشان به جمع نوازندگان اركستر انجمن موسیقى ملى پیوست، این همكارى تا زمانى كه اركستر شماره یك رادیو منحل گردید ادامه داشت. خصیصه بارز این هنرمند كه در نخستین برخورد، آشكارا خود را مى‏نمایاند فروتنى اوست. دومین ویژگى او، اشتیاق و تا حدى زیاده‏جویى او را در امر فراگیرى است. وى معتقد است كه پرسیدن، خواستن است، به مقام معرفت كسى نائل مى‏شود كه بپرسد. به همین سبب از هركس كه در او بینشى یا معرفتى در موسیقى سراغ مى‏كرد مى‏پرسید. در نوازندگى، به تكنیك و یا تدابیر نوازندگى بیشتر راغب بوده و هست. اصول فنى را در نوازندگى بیشتر رعایت مى‏كند تا نوان‏سانهایى را كه اصطلاحاً به آن «حال» مى‏گویند. به درست‏نوازى و شسته و رفته اجرا كردن قطعات موسیقى بیشتر اهمیت مى‏دهد تا شورانگیز كردن نغمه‏ها با مالشها و نغمه‏هاى خاص (كه به آن نوازندگى كیفى مى‏گویند). به همین دلائل است كه برخى از نوازندگان، ساز تاجبخش را ساز كیفى نمى‏دانند، شاید هم تا حدى نظر این كسان دور از واقعیت نباشد (شنیده بودم كه گفته بودند: پاى ساز كلنل نمى‏شود حالى كرد) حقیقت این است كه: بر كرسى استاد نشستن، و قطعه‏اى را عارى از هرگونه زوائد، تدریس كردن، تفاوت آشكارى با مجلس‏آرایى و احتمالاً اشكى درآوردن و یا شورى و تواجدى را موجب گشتن دارد. محمود تاجبخش، در نوازندگى ویولن و سه‏تار، استادى است در معنى واقعى كلمه (متأسفانه، این واژه‏ى استاد، آنقدر نابجا و نه در خور افراد به كار رفته كه حكم ادات تفخیم یا عناوینى مانند: آقا، حضرت و جناب... را پیدا كرده است). وى به هنگام نوازندگى همان محمود تاجبخشى است كه استاد موسیقى است و به همین سبب هم استادانه مى‏نوازد، از او نباید انتظار نوعى نواختن كرد كه خاص محفل باده‏گسارى و یا تدخین است (البته این موضوع به آن معنا نیست كه تاجبخش ناتوان از نواختن به اسلوب متعارف است، بى‏تردید، روشى را در نوازندگى برگزیده است كه در خور شأن استادى چون اوست). اخیراً توسط این هنرمند نوارهایى در آوازهاى دشتى، بیات ترك، افشارى و ابوعطا (كه از متعلقات دستگاه شور هستند) به عنوان ردیف‏نوازى و بدیهه‏نوازى تهیه شده است و قصد دارد تمام دستگاههاى موسیقى ایرانى را یك دوره به همین ترتیب به منظور حفظ آثار خودشان ضبط كنند. این شیوه نوازندگى بیشتر به روش كلاسیك یا آموزشى نزدیك است تا به آیین كیفى- در حقیقت گوشه‏هایى هستند تقریباً عارى از زوائد لحنى و تزیینى كه به نیت ادراك واقعى ردیف موسیقى ایرانى نواخته شده‏اند، تردیدى نیست كه در عین «متدیك» بودن كوشش شده است از لطف اجراء و تنوع ریتم نیز بى‏نصیب نباشند، به همین سبب گرمى پنجه‏ى استاد و منظور كردن قطعات ضربى متناسب در لابلاى گوشه‏ها، چنان لطفى به كار ایشان بخشیده است كه به زحمت مى‏توان خشكى و متدیك بودن را در مجموع اثر احساس كرد. نكته‏ى در خور یادآورى، ذكر نام گوشه‏هاى اجرا شده در انتهاى هر نوار است، بعضى‏ها بهتر مى‏دانستند كه نام هر گوشه قبل از اجرا ذكر مى‏شد و سپس آن گوشه به گوش مى‏رسید این كار، دامنه استفاده نوار را محدود مى‏كرد و صرفاً جنبه‏ى آموزشى به آن مى‏داد، در حالى كه نوارهاى فعلى را مى‏توان از ابتدا تا انتها شنید، بى‏آن كه كلام، رشته لحن را بگسلد. نكته‏ى دیگرى كه سزاوار تذكار مى‏نماید، چگونگى اجراى گوشه‏ها است. عالمان علم موسیقى وقوف دارند كه گوشه‏ها حكم اتودهایى را دارند كه شاگرد ناگزیر است در آغاز، نت به نت آنها را تقلید كند، ولى همین كه به مرحله مهارت در فن، مى‏رسد مجاز است كه در محدوده‏ى نتهاى سازنده‏ى هر گوشه، در چگونگى بدیهتاً در همان محدوده‏ى نتها، لحنى بیافریند، اگر دیده مى‏شود كه روایتهاى ردیف موسیقى ایرانى یكسال نیست، به همین سبب است. استاد تاجبخش نیز بر بنیاد همین سنت متداول، پاره‏اى از گوشه‏ها را به همان نحو اجرا كرده است كه ذوق و احساس و مهارت فنى او، به هنگام نواختن حكم كرده است. این هنرمند به سال 1326 خورشیدى ازدواج كرده است و ثمره این ازدواج سه فرزند است (یك پسر و دو دختر كه هر سه داراى تحصیلات عالیه مى‏باشند). تاجبخش به سال 1354 از خدمات موظف بانكى بازنشسته مى‏شود و مجالى مشبع مى‏یابد تا به نحو دلخواه به كار موسیقى بپردازد. هم‏اكنون كه 65 سال از عمر او مى‏گذرد از تلاش نایستاده و ضمن تدریس خصوصى به مشتاقان، بر آن شده است كه حاصل یك عمر تعلم و تعلیم و تمرین و آزمودگى و پختگى، آفریده‏هاى خویشتن را در زمینه موسیقى ایرانى، به صورت چاپ با خط موسیقى، و ضبط روى نوار، پیشكش صاحبنظران و دوستداران موسیقى ایرانى بنماید. امید است كوشش او مشكور باشد و اثر مجاهداتش مقبول افتد.