محمدبن زكريا رازي

ملیت :  ایرانی   -  قرن : 3

نام وی محمد و نام پدرش زکریا است. رازي فيلسوف، عالم طبيعي، شيميدان و پزشك بزرگ ايران اسلامي و ملقب به جالينوس المسلمين از مفاخر مشاهير جهان و يكي از نوابغ روزگار قديم است. مورخان شرقی در کتاب ‌هایشان او را محمد بن زکریای رازی خوانده‌اند، اما اروپائیان و مورخان غربی از او به نام ‌های رازس Rhazes=razes و رازی Al-Razi در کتاب‌ های خود یاد کرده‌اند. به گفته ابوریحان بیرونی وی در شعبان سال ۲۵۱ هجری (۸۶۵ میلادی) در ری متولد شده و دوران کودکی و نوجوانی‌ و جوانی‌اش دراین شهر به تحصيلات در فلسفه و رياضيات و نجوم و ادبيات پرداخت . چنین شهرت دارد که در جوانی عود می‌نواخته و گاهی شعر می‌سروده‌است. بعدها به کار زرگری مشغول شد و پس از آن به کیمیاگری روی آورد، وی در سنین بالا علم طب را آموخت. ابوريحان بیرونی معتقد است او در ابتدا به کیمیا اشتغال داشته و سپس در اثر کار زیاد با مواد تند ، تیز و بو چشمش آسیب دید، وي برای درمان چشم به پزشکی روی آورد. رازي در سي سالگي به بغداد رفت و چون بر بيمارستان مقتدر گذر كرد به طب دلبستگي يافت و به تحصيل اين علم پرداخت و چون در آن چيره دست شد، به ري بازگشت و به خدمت منصوربن اسحاق حاكم ري در آمد و سرپرست بيمارستان ري شد. بعدها به بغداد رفت و رياست بيمارستان مقتدر را بر عهده گرفت و شهرت وي در بغداد به جايي رسيد كه سابقه نداشت. محل و تاريخ وفات محمد رازي به درستي مشخص نيست، بيروني وفات او را در ماه شعبان سال 313 هجري نوشته و تعداد تأليف هاي وي را بيش از پنجاه و شش كتاب و رساله دانسته است. از مهمترين آثار او يكي «الحاوي» است كه به نظر از «قانون» ابن سينا مهمتر است. اين كتاب چند قرن مورد مطا لعه و مراجعه، بلكه تنها كتاب اصلي درسي طب به شمار مي رفته است. الحاوي دائره المعارفي بوده كه اكنون تمام آن در دست نيست. محمد رازي اين كتاب را به صورت يادداشتهاي متعددي تهيه كرده بود و بعد از مرگ وي به دستور ابن عميد از روي يادداشتهاي او كتاب را استنساخ و تنظيم كردند. مقدار زيادي از نتايج آزمايشها و مطالعات رازي در اين كتاب جمع است.اثر ديگر رازي «طب المنصوري» است كه به نام منصور بن اسحاق حاكم ري تأليف و تنظيم شده است. طب المنصوري و برخي از رساله هاي طبي ديگر محمد رازي به زبان لا تين ترجمه و چاپ شده و مورد استفاده اروپاييان بوده است. كتاب «من لا يحضره الطبيب» اثر ديگر وي شامل دستورهاي ساده براي معا لجات گوناگون است. كتاب ديگر او «برء الساعه» است. در علم كيميا بايد رازي را سرآمد دانشمندان اسلامي دانست. از كارهاي مهم او كه متكي به آزمايشهاي متعدد بوده، كشف جوهر گوگرد (اسيد سولفوريك) و الكل است. محمد رازي كتابهاي متعدد در كيميا به رشته تحرير در آورده است كه از آن جمله «كتاب الاكسير» و «كتاب التدبير» را بايد نام برد. اين فيلسوف و پزشك نا مي ايران علاوه بر علم وسيع كيميا و پزشكي جهانگير، در فلسفه نيز داراي تحقيقات عميقي است كه مورد توجه و اهميت مي باشد. از كتابها و آثار فلسفي او اكنون جز تعداد معدودي در دست نيست، ولي آن چه از فهرست بيروني و ساير مأخذ بر مي آيد. وي كتابهاي متعدد در كليات مسا يل طبيعي و منطقيات و ما بعدا لطبيعيه داشته است و آنها عبارتند از كتابهاي: سمع الكيان الهيولي الصغير و الهيولي الكبير محمد رازي نه فقط در طب به تجربه دست مي زد بلكه آزمايش را در كليه مباحث علوم طبيعي ضروري مي دانست. وي آزمايشهاي شيميايي خود را با چنان دقتي تشريح و توصيف كرده كه امروزه هم هر شيميداني مي تواند عيناً آن را مجددا به معرض آزمايش درآورد. رازي مواد شيميايي را طبقه بندي كرد، وي نخستين كسي است كه كليه اشياي عالم را به سه طبقه حيوانات، نباتات، جامدات تقسيم كرده است. مسعودي در كتاب التنبيه و الاشراف گفته است كه: رازي در سال 310 هجري كتابي در سه مقاله راجع به فلسفه فيثا غوري نگاشت و بعيد نيست اين توجه به فلسفه فيثاغوري جديد نتيجه تعلم رازي نزد ابوزيد بلخي بوده باشد كه از شاگردان كندي و متوجه فلسفه فيثاغوري جديد بود. استادان زکریای رازی :‌ مورخان طب و فلسفه در قدیم به تفاریق استادان رازی را سه تن یاد کرده‌اند: ابن ربن طبری: زکریا در طب شاگرد وی بوده است. ابوزیذ بلخی: حکیم زکریای رازی در فلسفه شاگرد وی بوده است. ابوالعباس محمد بن نیشابوری: استاد محمد بن زکریا رازی در حکمت مادی (ماترلیسیم) یا گیتی‌شناسی بوده است. دانش شیمی ، پزشکي و طبیعت شناس بزرگ ایرانی را پدر شیمی یاد کرده‌اند، از آن رو که دانش کیمیایی کهن را به علم شیمی نوین دگرگون ساخت. ابن ندیم از قول رازی گفته است: "روا نباشد که دانش فلسفه را درست دانست و مرد دانشمند را فیلسوف شمرد، اگر دانش کیمیا در وی درست نباشد و آن را نداند." مكتب كيميا :‌ رازی مکتب جدیدی در علم کیمیا تأسیس کرده که آن را می‌توان مکتب کیمیای تجربی و علمی نامید. ژولیوس روسکا دانشمند برجسته‌ای که در شناسایی کیمیا (شیمی) رازی به دنیای علم بیشتر سهم و جهد مبذول داشته، رازی را پدر شیمی علمی و بانی مکتب جدیدی در علم دانسته، شایان توجه و اهمیت است که قبلا این لقب را به دانشمند بلند پایه فرانسوی لاوازیه داده بودند. به هر حال آنچه مسلم است تأثیر فرهنگ ایرانی دوران ساسانی در پیشرفت علوم دوران اسلامی و از جمله کیمیاست که در نتیجه موجب پیشرفت علم شیمی امروزه شده است. نظريه اتمي و رازي : در فرآیند دانش کیمیا به علم شیمی توسط رازی، نکته‌ای که از نظر محققان و مورخان علم، ثابت گشته، نگرش "ذره یابی" یا اتمسیتی رازی است. کیمیاگران، قائل به تبدیل عناصر به یکدیگر بوده‌اند و این نگرش موافق با نظریه ارسطویی است که عناصر را تغییرپذیر یعنی قابل تبدیل به یکدیگر می‌داند. لیکن از نظر ذره گرایان عناصر غیر قابل تبدیل به یکدیگرند و نظر رازی هم مبتنی بر تبدیل ناپذیری آنهاست و همین علت کلی در روند تحول کیمیایی کهن به شیمی نوین بوده است. به تعبیر تاریخی زکریا، "کیمیا" ارسطویی بوده است و "شیمی" دموکریتی است. به عبارت دیگر، شیمی علمی رازی، مرهون نگرش ذره‌گرایی است، چنانچه همین نظریه را بیرونی در علم "فیزیک" کار است و بسط داد. اکتشافات رازی در شیمی : رازي توانست مواد شیمیایی چندی از جمله الکل و اسید سولفوریک (زیت الزاج) و جز اینها را کشف کرد. ارتباط رازی با دیگر دانش‌ها : رازی در علوم طبیعی و از جمله فیزیک تبحر داشته است. ابوریحان بیرونی و عمر خیام نیشابوری، بررسی‌ها و پژوهش‌های خود را از جمله در چگال‌سنجی زر و سیم مرهون دانش "رازی" هستند. رازی در علوم فیزیولوژی و کالبدشکافی، جانورشناسی، گیاه شناسی، کانی‌شناسی، زمین شناسی، هواشناسی و نورشناسی دست داشته است. گرچه رازي در سال 304 خورشيدي؛ 313 هجري قمري در زادگاهش چشم از جهان فروبست اما خورشيد نبوغ رازي با آثار ماندگارش هميشه بر تاريخ علم مي‌تابد. رازي مؤلف و پژوهشگر پرکاري بود. طبق فهرستي که ابوريحان بيروني در کتاب « فهرست کتب رازي » ارائه کرده 184 عنوان کتاب در زمينه‌هاي مختلف است که 56 کتاب مرتبط با طب، طبيعيات، 33 كتاب؛ منطق، 7 كتاب؛ رياضيات و اخترشناسي، 10 كتاب؛ تفسير و تخليص كتاب‌هاي فلسفي و پزشكي ديگران، 7 كتاب؛ علوم فلسفي و تخميني، 17 كتاب؛ ماوراءالطبيعه، 6 كتاب؛ الهيات، 14 كتاب؛ كيميا، 22 كتاب؛ كفريات، 2 كتاب و فنون مختلفه، 10 كتاب. تاليفات زکرياي رازي : 1. جامع کبير ( الحاوي ) : اين کتاب بزرگ‌ترين دانشنامه‌ي پزشکي است. رازي در آن نظريه‌هاي پزشکي طبيبان پيش از خود را باذکر منبع و بدون تغيير گردآوري کرده است. ابوعلي سينا در تاليف قانون از اين کتاب بهره‌ي فراوان برده است. اين کتاب در 1297 ميلادي به لاتين ترجمه شده و بارها در اروپا تجديد چاپ گرديد و جز کتاب‌هاي دانشکده پزشکي پاريس در 1395 بود. 2. الکناش منصوري: زماني که رازي به در خواست ابوصالح منصوربن اسحاق ساماني، والي ري به زادگاه خود بازگشت و رياست بيمارستان ري را به عهده گرفت اين کتاب را به نام وي نوشت. در اين کتاب رازي از تشريح استخوان‌ها وعضلات، مغز، قلب، چشم، کليه و مثانه، دستگاه گوارش، ستون فقرات و زوائد و سوراخ‌‍‌هاي آن، نخاع و غيره سخن گفته است. در مجموع اين کتاب حاوي 10 مقاله در توضيح مفاهيم پايه‌اي پزشکي است و بعد از الحاوي مهمترين کتاب پزشکي وي است. مقاله‌ي 9‌ام آن با نام « درباره‌ي درمان همه‌ي بيماري‌ها از فرق سر تا نوک پا » بسيار مورد توجه بوده است و به طور جداگانه نيز در اروپا به چاپ رسيده است. اين کتاب نخستين کتاب پزشکي چاپ شده به شيوه‌ي گوتنبرگ است. 3. الجدري و الحصبه ( آبله وسرخک ) : پيرامون آبله و سرخک و شرح تفاوت‌هاي آنها است. همان طور که گفته شد رازي اولين پزشکي است که متوجه تفاوت اين دو بيماري شد و به تاليف کتاب درباره‌ي آن پرداخت. نکته‌ي جالب در مورد اين کتاب شيوه‌ي نگارش آن است که با اصول امروزي مطابقت مي‌کند. 4. تقاسيم العلل: رازي در اين کتاب به دسته‌بندي و طبقه‌بندي بيماري‌ها پرداخته و چکيده‌اي از روش‌هاي درماني آنها را بيان کرده است. 5. الفصول (المرشد): چکيده‌ي پزشکي مي‌باشد. 6. في محنه‌ الطبيب و کيف ينبغي ان يکون: به شرح ويژگي‌هاي لازم براي پزشک مي‌پردازد. 7. برء الساعه: در آن فوريت‌هاي پزشکي را ارائه کرده. 8. من لايحضره طبيب: روش‌هاي خود درماني را براي اشخاصي که به پزشک دسترسي ندارند فراهم کرده است.