بررسی جامعه شناختی اربعین

به گزارش راسخون؛ «علیرضا استادیان» پژوهشگر و دکترای معارف اسلامی، در یادداشتی نوشت:
امروز واقعه عظیم راهپیمایی اربعین حسین (ع) همه نگاه‌ها را به خود معطوف کرده است. میلیون‌ها نفر از ارادتمندان و شیعیان اهل بیت (ع) از سرتا سر دنیا راهی عراق می‌شوند تا مراتب ارادت و محبت خود را به حضرت سیدالشهدا (ع) ابراز کنند. این پدیده از جهات مختلف قابل بحث و بررسی است که در این راستا اندیشمندان دنیای اسلام تلاش کرده‌اند با برگزاری همایش‌ها و نشست‌ها و نوشتن مقاله و کتاب به بخشی از آن‌ها بپردازند.
 

مبانی روایی

اربعین حسینی (ع) یکی از مراسم‌های عمیقاً ریشه دار است که در روایات معصومین (ع) به اشکال مختلفی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است که می‌توان آن‌ها را در دسته بندی‌های مختلف بازخوانی کرد.

نفس زیارت امام حسین در روایات معصومین (ع) به شدت مورد تأکید قرار گرفته است و ثواب زیارت امام حسین (ع) نشانه ایمان و آمرزش گناهان و... توصیف شده است. (بحارالانوار، ج ۴۴/ثواب‌الاعمال/منتهی الامال، ج ۱/کتاب کامل الزیارات باب ۷۸)

دسته دیگری از روایات را داریم که به زیارت امام حسین (ع) در شهر کربلا اشاره کرده و به فضیلت حضور در کربلا و استحباب استفاده از تربت آن مورد تأکید قرار گرفته است؛ روایاتی که ضرورت‏ زیارت را در هر حال و همواره مطرح مى‏کند و آن را براى یک شیعه و پیرو امام، در حد یک فریضه مى‏شمارد، ترک آن را بسیار ناپسند مى‏داند.

همچنین روایات دیگری داریم که شور ارادتمندان به اهل بیت (ع) را دو چندان می‌کند. در حرم سایر ائمه مستحب است لباس نو بر تن کنیم و معطر به محضر معصوم مشرف شویم، اما برای زائر کربلا گفته شده است که با همان حالی که وارد شهر می‌شود به زیارت حضرت مشرف شود. از حضرت امام صادق علیه‌السلام نقل شده، چون به زیارت امام حسین علیه السلام بروى، آن حضرت را محزون و غمناک و ژولیده و و غبارآلود و گرسنه و تشنه زیارت کن که آن جناب با این احوال شهید شد.

همچنین برای فضیلت پیاده روی در مسیر کربلای معلی و در اربعین حسینی به روایتی از امام صادق (ع) استناد شده است که فرمودند:

کسی که از منزلش بیرون آید و قصدش زیارت قبر حضرت حسین‌بن علی (ع) باشد، اگر پیاده رود خداوند منّان به هر قدمی که برمی‌‏دارد یک حسنه برایش نوشته و یک گناه از او محو می‏‌فرماید تا زمانی که به حائر برسد و پس از رسیدن به آن مکان شریف، حق تعالی او را از رستگاران قرار می‌دهد تا وقتی که مراسم و اعمال زیارت را به پایان برساند که در این هنگام او را از فائزین محسوب می‌کند تا زمانی که بازگردد، در این وقت فرشته‌‏ای نزد او آمده و می‏‌گوید: رسول خدا (ص) سلام رسانده و به تو می‏‌فرماید: از ابتدا عمل را شروع کن، تمام گناهان گذشته‏‌ات آمرزیده شد. (کامل الزیارات، ترجمه ذهنی تهرانی، ص۴۳۲)

دسته دیگری از روایات را داریم که بر فضیلت زیارت امام حسین در روز اربعین سفارش و توصیه می‌کند که زیارت اربعین هم ازسوی حضرت صادق علیه‌السلام انشا شده و با داشتن آن مضامین عالی، شیعیان را از زیارت‌آن حضرت در این روز برخوردار می‌کند که اهمیت خواندن زیارت اربعین تا جایی است که از علائم شیعه دانسته شده است، درست آنگونه که بلند خواندن بسم‌الله در نماز و خواندن پنجاه و یک رکعت نماز در شبانه‌روز در روایات بیشماری، از علائم شیعه بودن عنوان شده است. (وسایل الشیعه/ج ۱۰/ص ۳۷۵)

در نتیجه اگر موج انبوهی از شیعیان را در این زمان و مکان در این تجمع بی‌نظیر مذهبی و دینی می‌بینیم که پدیده شگرف حماسه اربعین را خلق می‌کنند، به دلیل پیوستگی کامل و منطبق بودن این کنش اجتماعی با تعداد زیادی از روایات است و از مباحثی است که قاطبه علمای شیعه بر اصالت و چگونگی و کیفیت برگزاری آن هم نظر هستند.

در نتیجه می‌توانیم بگوییم که از منظر روایی، اربعین حسینی عصاره‌ای از شعائر و آداب دینی و مذهبی شیعیان است.
 

بررسی جامعه شناختی اربعین

۱-تحقق عینی سبک زندگی دینی

زائر از خانه خود نیت زیارت کرده و توشه برداشته و از ارحام و دوستان و آشنایان حلالیت طلبیده و در مسیر زیارت سختی‌ها را به جان خریده و با دوستان دینی همراه و همصدا می‌شود و در این مسیر به زیارت ائمه معصومین (ع) که مزارشان در خاک عراق است، مشرف شده و طی مسیر قرآن و ادعیه و اذکاری را قرائت می‌کند و به همنوعان و هم کیشان خود در طول مسیر کمک می‌نماید و با صاحبان علم و دانش و روحانیون شیعه در مورد عقاید و احکام خویش صحبت می‌کند و سؤالات و شبهات خود را حل می‌کند. همه این‌ها بخشی از آنچه است که زائر در این مسیر الهی و رو به کمال اخلاقی به‌دست می‌آورد. این‌ها سبک زندگی دینی را به صورت عینی برای هر فرد زائر به نمایش می‌گذارد.

اربعین عصاره و معجونی از فضایل و کرامت‌های اخلاقی و مستحبات و واجباتی است که هر شیعه به آن نیاز دارد و تجدید عهدی با امامان معصوم (ع) است که در این دوران سخت که فرهنگ مخرب اومانیستی و سود محور دنیای غرب بر ما هجوم آورده است به جهان محنت‌زده روشنایی می‌بخشد.
 

۲-تقویت هویت شیعی

نفس تجمع و هم افزایی و همدلی و همگرایی شیعیان در این واقعه عظیم که از کشور‌های مختلف و قاره‌های مختلف راهی عراق شده و در کنار هم هستند و موکب‌های عراقی و ایرانی بدون نگاه به ملیت و نژاد و زبان به هم مهر می‌ورزند، زمینه‌های اتحاد هر چه بیشتر مذهبی و تقویت هویت مذهبی شیعه را رقم می‌زند.

واقعه اربعین در حیث اجتماعی و متشکل کردن براساس انگیزه‌های دینی و ایجاد وحدت میان شیعیان در طول تاریخ بی بدیل است و اینکه تفاوت‌ها رنگ می‌بازد و اشتراک‌های دینی و حرکت حول شعار «لبیک یا حسین» همه اختلافات و مجادلات را به حاشیه می‌راند. امروز به واسطه سفره پر برکت امام حسین (ع) عراقی و ایرانی یکدیگر را مثل برادر می‌دانند و تنش‌های دیرینه و دعوا‌های انگلیسی تفرقه‌برانگیزانه عرب و عجم مضمحل شده و واقعاً کدام مذاکرات و معاهدات و قراردادی این‌گونه می‌توانست این ارتباط وثیق را بسازد.
 

۳-زمینه ساز تولید ادبیات دینی

در شرایط کنونی، اربعین بسط صدای حقانیت شیعه در جهان است و به واسطه اربعین تولید ادبیات دینی و سفرنامه‌نویسی، گزارش‌نامه‌نویسی و کتاب‌ها و مقالات متعدد در فضیلت یا توصیف اربعین نوشته شده است که به دلیل حضور ملیت‌های مختلف این ادبیات مشترک شیعی در حال توسعه و ترویج به زبان‌های مختلف در سرتاسر جهان است.

پرداخت رسانه‌ای به پیاده روی اربعین از سوی رسانه‌های مکتوب و برخط و فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و... همه موجب شده است این واقعه در صدر اخبار دینی قرار گیرد؛ به گونه‌ای که اربابان و بنگاه‌های رسانه‌ای استکبار جهانی در سال‌های اول این واقعه عظیم را با سیاست سکوت خبری دنبال کردند، اما امروز سد شکسته شده است و دشمن در صدد است با انعکاس خدشه‌دار (همچون پررنگ کردن مشکلات زائران و...) از اتهام عدم اشراف به موضوعات خبری و عدم رعایت انصاف و عدالت خبری فرار کرده و با اخبار مخدوش عقده‌گشایی کند.

تولید مستند‌های متعدد و نوشته شدن متون هنری از پیاده‌روی اربعین و همچنین پخش مستقیم این کلان برنامه از شبکه‌های متعدد ماهواره‌ای و رادیویی مسبب بسط و ترویج و تبلیغ آموزه‌های دینی و مذهبی شده است که البته افزایش کمی و کیفی آن نیازمند بسیج هنرمندان و نویسندگان است که بتوانند در این مسیر حاضر شده و زوایای پیدا و پنهان را ملموس درک کرده و بتوانند به دقت آن را روایت و بازنمایی کنند.
 

۴- بزرگ‌ترین شبکه اجتماعی معنویت‌گرا

اربعین زمانی ایجاد می‌شود و تبدیل به یک موج اجتماعی ۲۵ میلیونی می‌شود که در حوزه مدیریت رسانه، فلش‌ها و حرکت‌ها به سمت گروه‌های و شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی است و امروز هر بنگاه و مؤسسه و نهاد و... درصدد افزایش عضو و افزایش دایره مخاطبان خود است که بدون شک می‌توان اربعین را بزرگ‌ترین و پر اثر‌ترین شبکه اجتماعی عینی موجود جهان عنوان کرد.

اربعین به تنهایی توانسته است قافیه اتاق‌های فکر مختلفی را که درصدد نفوذ به عقاید دینی شیعه و معارف اهل بیت (ع) و معنویت بوده‌اند بشکند. در فضایی که انبوهی از سایت‌ها و گروه‌های فضای مجازی در حال تولید شبهات از سنخ‌های گوناگون ضد‌دین و ضد‌شیعه و مخالف روحانیت و باستان‌گرا و الحادی و... هستند و در قالب‌های مختلف عکس و صوت و فیلم و چند رسانه‌ای و... عشوه‌گری کرده و به سست کردن بنیان‌های اعتقادی و اخلاقی مردم روی آورده‌اند، اربعین موجی از تطهیر و روشنایی آورده و همه این‌ها را می‌شوید و با خود می‌برد و همه را خنثی می‌کند. خودتان را جای مدیر کانالی بگذارید که یک سال برای انحراف یک جوان و فروغلتاندن او در موج شبهات دینی و رواج فساد و ابتذال فرهنگی صرف می‌کند و به هنگامه اربعین که می‌رسد، تصویر پروفایل عضو جوان تغییر کرده و عکس‌هایی از پیاده‌روی خود در مسیر اربعین را به اشتراک می‌گذارد.
 

۵- بارقه امید در جهان مادی‌گرا

تجمع میلیون‌ها انسان لنز‌های دوربین عکاسان و فیلمبرداران را به خود مشغول کرده است، نگاه‌ها معطوف شده که امام حسین (ع) کیست که شیعیان حاضر هستند سختی‌ها را به جان بخرند و در این وضعیت که عراق با چالش‌های متعددی روبه‌رو است به دل جاده بزنند و راهی این سفر خطیر و ارزشمند شوند.

اربعین پیام‌های بزرگی دارد که در مقیاس معادلات بشری جا نمی‌شود و این نقطه عطف برای جهانی است که تشنه معنویت است، جهانی که آسایش را برای بشر آورده است، اما آرامش و طمأنینه قلبی و اتکا به عامل فرامادی و آسمانی در آن مفقود است.

اربعین برای مادی‌گرایان و سودمحوران سؤال ایجاد خواهد کرد که کربلا چه چیزی دارد که مردم همه مال و جان خود را در مسیر آن به میدان می‌آورند، اربعین علامت سؤال‌های بزرگی برای قلب‌های آماده ایجاد می‌کند و بسیاری که قلب آماده برای پذیرش پیام امام حسین (ع) داشته باشند از این سروش آسمانی الهام خواهند گرفت. صدالبته این چراغ که روشن شده است در سال‌های آینده پیام‌هایش روشن‌تر و اثر‌گذارتر خواهد بود و شیعه باید بتواند از این موقعیت تاریخی برای رساندن معارف حقه اهل‌بیت (ع) بیش از پیش و بهتر استفاده کند.

منبع: روزنامه جوان