عزاداری در رثای آزاد‌مردان تاریخ از سال‌های دور برگی از رسم و رسوم زیبای ایرانیان بوده است و اقامه ماتم بر شهدای دشت کربلا در فرهنگ و تاریخ ایرانیان از سابقه طولانی برخوردار است. نزدیک شدن به ایام محرم بهترین فرصت است تا به مهم‌ترین نماد‌ها و معانی در این آیین دیرینه نگاهی داشته باشیم و در ادامه بد نیست با نگاهی به برخی از این آیین‌ها و نماد‌ها و همچنین بازخوانی کوتاهی از تاریخچه و فرهنگ آیین عزاداری در ماه محرم، به آگاهی و معرفت بیشتری نسبت به این آیین دست پیدا کنیم؛ بویژه آیین‌هایی که با گذشت زمان در معرض کمرنگ شدن یا فراموشی قرار دارند و بدون شک یکی از این آیین‌ها رسم «چهارپایه‌خوانی» است. 
 

چگونگی این سنت

اگر درباره سنت اصیل «چهارپایه‌خوانی» بخواهیم به طور خلاصه بگویم باید به این نکته اشاره کرد که چهارپایه‌خوانی یکی از سنت‌های ریشه‌دار ایرانیان است که هنوز نیز در ایام عزاداری در بازار تهران و همچنین شهرهای مختلف برگزار می‌شود. چهارپایه‌خوانی در بازار تهران به این صورت است که هیأت‌ها در قالب دستجات عزاداری در بخشی از بازار توقف می‌کنند و روضه‌خوان بالای چهارپایه می‌رود و جمعیت به 2 بخش قبل و بعد از چهارپایه تقسیم می‌شوند و هر گروه یک بخشی از شعر را می‌خوانند. این سنت زیبا چند سالی بود که با گذر زمان در همان بازار تهران هم کمرنگ‌ شده بود و مردم طی سال‌های اخیر صرفا شاهد برپایی این آیین در برخی نقاط محدود بازار تهران و شهرهای مختلف بودند تا اینکه دهه اول محرم سال گذشته حاج‌محمود کریمی در مجلس عزاداری خود، یک اتفاق مهم و زیبا را رقم زد و برای نخستین‌بار شب تاسوعا در هیأت رایه‌العباس امامزاده علی‌اکبر(ع) چیذر به طور متفاوتی مجلس عزای خود را برپا کرد.

در این مراسم که در محیط بیرونی امامزاده برگزار شد، حاج‌محمود کریمی به اجرای سنت قدیمی مداحی یعنی چهارپایه‌خوانی پرداخت و شور و حال خاصی را در آن روز و در حضور پرشور عاشقان و دلدادگان حسینی به وجود آورد. با پخش تصاویر چهارپایه‌خوانی حاج‌محمود کریمی در فضای مجازی، موج عجیبی درباره این حرکت ارزشمند این مداح اهل‌بیت(ع) به وجود آمد و بسیاری از مداحان، وعاظ و مستمعان، این اقدام حاج‌محمود کریمی را که در راستای احیای آیین‌ها و سنت‌های اصیل عزاداری انجام داد، ستودنی دانستند و بر تکرار چنین فعالیت‌هایی توسط سایر مداحان تاکید کردند. این پایان ماجرا نبود و رهبر معظم انقلاب سال گذشته در حاشیه مراسم عزاداری شام غریبان حسینی، از مراسم چهارپایه‌خوانی حاج‌محمود کریمی در حسینیه چیذر تقدیر به عمل آوردند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای خطاب به این مداح اهل‌بیت فرمودند: «آقای کریمی! مجلس شما را امسال از تلویزیون می‌دیدم، برنامه شما بیرون از جلسه خیلی خوب بود». 

بیانات کوتاه رهبر حکیم انقلاب بی‌شک از اهمیت احیای سنت‌های اصیل عزاداری در کشور نشأت می‌گیرد که اهتمام همه عاشقان اهل‌بیت(ع) را برای زنده نگه داشتن این سنت‌ها می‌طلبد. 

اما درباره آیین چهارپایه‌خوانی باید گفت زمانی که خبری از بلندگو در هیأت‌ها نبود، برای اینکه صدای مداح به گوش همه برسد و همه عزاداران بتوانند چهره او را ببینند، مداح روی چهارپایه‌ای می‌ایستاد و مردم دور او جمع می‌شدند و مداح روضه‌خوانی را آغاز می‌کرد. از سویی بسیاری از مداحان معتقدند چهارپایه‌خوان آخرین درجه‌ای است که هر مداح و روضه‌خوانی به آن می‌رسد. به همین دلیل هیأت‌های بازار اهمیت زیادی برای آن قائل هستند. در میان چهارپایه‌خوانان نامدار تهران اسم افرادی مثل حاج‌اکبر خلج و شاه‌حسین بهاری و احمد دلجو به چشم می‌خورد. چهارپایه‌خوانی علاوه بر نیاز به داشتن صدایی خوش و داشتن مهارت مداحی، نیازمند این است که فرد بتواند روضه خود را در عرض 10 تا 15 دقیقه بخواند و در این مدت کم عزاداران را به شور برساند. از سویی چهارپایه‌خوانان معمولا از میان پیشکسوتان مداحی و روضه‌خوانی هر هیأت انتخاب می‌شوند. چهارپایه‌خوان باید کلام و بیانی گیرا داشته باشد، چون باید طی مدت کوتاهی که روی چهارپایه می‌ایستد، از مقدمه به اوج روضه و شعر برسد. 
 

سبکی خاص و قدیمی

شاید بهترین وصف از چهارپایه‌خوانی را حاج‌قاسم رضایی از مداحان اهل‌بیت(ع) در مراسم تکریم و تجلیل از مداحان و ذاکران اهل بیت آرمیده در شهر ری که سال گذشته برگزار شد، بیان کرده است. این مداح اهل‌بیت(ع) گفته است: چهارپایه‌خوانی فراتر از یک هنر است و بسیاری از آوازها و ترانه‌ها و شعارهای انقلابی ما در اوایل انقلاب نشأت گرفته از نوحه‌های روز قبل چهارپایه‌خوانی بود. چهارپایه‌خوانی را باید یک سبک خاصی از مداحی به حساب آورد. 

وی در ادامه خاطرنشان کرد: سبک چهارپایه‌خوانی به دلیل اینکه ریشه در اشک و سوز دارد و یک لحظه از خدا غفلت ندارد، طوری است که هنرهای دیگر از این هنر آبروی خود را می‌گیرند. 

مداح اهل‌بیت(ع) درباره پیشینه و تاریخ چهارپایه‌خوانی هم عنوان کرد: چهارپایه‌خوانی از زمان آل‌بویه در ایران رایج شد و در عصر صفویه به اوج خود رسید و در عصر ما با وجود مداحانی مانند شاه‌‌حسین بهایی، علامه ذوالفقاری، زری‌باف، مصطفی میرخانی و ماشاءالله چاووشی ادامه پیدا کرده است. 

وی همچنین گفت: مداحی می‌تواند عمومی باشد اما چهارپایه‌خوانی خصوصی است و مداح باید مخاطب‌شناس باشد و در سریع‌ترین زمان ممکن افراد را به اوج و شور نهایی برساند و در کمترین زمان حرف اصلی را به هدف برساند، یک چهارپایه‌خوان باید جایگاه اجتماعی و گرمی گفتار داشته باشد.

بد نیست به این نکته اشاره کنیم از آنجا که ماه‌های محرم و صفر امسال تحت تاثیر روزهای کرونایی قرار دارد و از سویی مقام معظم رهبری در جدیدترین سخنرانی‌شان درباره عزاداری ماه محرم تأکید کردند «همه سوگواران حسینی، هیأت‌ها و مداحان موظفند به هر چه ستاد ملی مبارزه با کرونا اعلام می‌کند، عمل کنند، زیرا موضوع بسیار مهم است. در عزاداری‌ها معیار آن چیزی است که ستاد ملی کرونا اعلام می‌کند. بنده هر چه آنها لازم بدانند مراعات خواهم کرد. توصیه و تأکید من به همه عزاداران، هیئات، منبری‌ها و مداحان نیز این است که ضوابط ستاد ملی کرونا باید رعایت شود، چرا که اگر همین مقدار مراقبت و کنترل هم سست شود، فاجعه‌ای بزرگ پدید خواهد آمد»، مسؤولان تکیه‌ها و هیات‌ها باید با وسواس بیشتری برنامه‌های خود را پیش ببرند و شاید یکی از مهم‌ترین اقداماتی که می‌توانند انجام دهند، برپایی برنامه‌های عزاداری در فضای باز و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی است.

شاید در حال حاضر این موضوع یک توفیق اجباری برای جامعه مداحی کشور باشد که به خاطر شرایط سخت عزاداری در فضاهای بسته به خاطر ویروس کرونا، رو به سنت‌هایی چون «چهارپایه‌خوانی» که مختص فضای باز است بیاورند. بر همین اساس هم «حسین هوشیار» از مداحان مطرح در گفت‌وگویی با «تسنیم» بدرستی به این نکته اشاره کرده است.
 

استفاده از فرصت

این مداح اهل‌بیت(ع) با تأکید بر ارائه روش‌های سنتی و اصالت‌دار در عزاداری محرم تصریح کرد: امسال یک توفیق اجباری برای بازگشت به اصالت مداحی و عزاداری است. ما می‌توانیم سینه‌زنی‌های قدیمی را با حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی داشته باشیم. یقینا محدویت‌هایی را در محرم امسال خواهیم داشت اما همین محدودیت‌ها هم می‌تواند جزو عزاداری امام حسین(ع) محسوب شود و سوز دل مستمعان را بیشتر کند. ما همان‌طور که نسبت به وجوب محدودیت در اقامه نماز در شرایط متفاوت اهتمام داریم، در مکتب عاشقان امام حسین(ع) نیز اقامه آن را حتی با محدودیت‌ها برای خودمان واجب می‌دانیم و با تغییر در فرم، اصل عزاداری را ترک نخواهیم کرد. ذاکران و مداحان نیز می‌توانند در محرم امسال، به شعرخوانی و سینه‌زنی سنتی با حفظ فاصله و بدون حرکت فکر کنند و به نظرم در این فرصت باقیمانده می‌توان به نظرات کارشناسی در این حوزه رسید و الگوی مناسبی برای هیأت‌ها و مداحان ترسیم کرد. 

وی با بیان اینکه امسال فرم‌های جدیدی از عزاداری را تجربه خواهیم کرد، افزود: یقینا در محرم امسال، نوآوری‌هایی در برپایی عزاداری به ‌وجود خواهد آمد؛ هر چند در ابتدا شاید به مذاق برخی افراد از جمله برخی دوستان مداح که به حضور مستمع عادت کرده‌اند، خوش نیاید اما به نظرم می‌توان این محرم را خالصانه‌ترین محرم برای خودمان پیش‌بینی کرد، چرا که جلوه‌های زیبای بصری را که گاهی برای‌مان لذت‌آور است به ظاهر نخواهیم داشت. محرم امسال، فرصت مناسبی است که با نوآوری در عزاداری‌ها نشان دهیم محدودیت‌ها به اصل عزاداری، خدشه‌ای وارد نمی‌کند. 

هوشیار افزود: به نظر می‌رسد پافشاری برخی جوانان عزیز بر عزاداری مرسوم که در سال‌های گذشته تجربه کرده‌اند، بر این پایه است که تصوری از فرم جدید عزاداری ندارند. آنها عادت کرده‌اند به روش‌های گذشته عزاداری کنند و شاید این تصور به ‌وجود بیاید که فرم جدید عزاداری به آنها حال معنوی نمی‌دهد، در حالی که باید بدانیم عزاداری برای ارضای حال روحی نیست و رسالتش برای انتقال پیام عاشورا و ترویج شعائر حسینی است. امسال آزمون بزرگی پیش‌روی مداحان و هیأتی‌ها قرار دارد تا بین تعظیم شعائر حسینی- میراث ماندگاری که از قرن‌ها پیش به ما رسیده- و آن چیزی که سال‌های پیش حتی در برخی مواقع سبب آسیب شده، مرزبندی کنند. 

همچنین در راستای فرمایشات رهبر معظم انقلاب، 2‌هزار مداح بسیجی در نامه به ایشان ضمن لبیک به فرمایشات ایشان گفته‌اند: فرمایشات مطاع حضرتعالی پیرامون بزرگداشت اقامه عزای حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام و تکریم شعائر اهل‌بیت، فصل‌الخطاب جامعه است. بی‌شک، یکی از درس‌های عاشورا، اجرای منویات رهبری، ولایت دینی جامعه و عقلانیت دینی است و بیانات گهربارتان، نصب‌العین جامعه ستایشگران مذهبی دینی، اعم از همه نهادهای مذهبی، مادحین، شاعران و مدیران هیأت‌های مذهبی است. مسؤولان هیأت‌‌های مذهبی، ذاکرین و شاعران انقلابی، ضمن تجدید پیمان و استقامت بر آموزه‌های انقلاب، با تقویت اراده و باورهای مذهبی در سنگر امیدآفرینی و آرامش‌بخشی به آحاد جامعه حضور جدی و موثر خواهد داشت و ان‌شاءالله با الطاف حق‌تعالی، دعای خیر حضرتعالی و زحمات کادر خدوم درمانی، شر این ویروس منحوس از جامعه اسلامی ریشه‌کن خواهد شد.

وطن امروز