سالگرد حمله به پایگاه‌های الولید عراق، به نام اچ-۳، بزرگترین عملیات هوایی بعد از جنگ جهانی دوم

چهل سال پیش در پانزدهم فروردین ۱۳۶۰ هواپیماهای نیروی هوایی ایران در یک عملیات "پیچیده" به سه پایگاه نیروی هوایی عراق در عمق خاک این کشور حمله کردند. حمله به پایگاه‌های الولید، به نام اچ-۳، نقطه عطفی در مرحله اولیه جنگ هشت ساله ایران و عراق بود.

هنگامی که در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ نیروی هوایی عراق به پایگاه‌های هوایی ایران حمله کرد، امید طراحان نظامی عراق این بود که با یک ضربه نیروی هوایی ایران از صحنه نبرد حذف کنند. نیرویی که در پی انقلاب اسلامی بهمن ۱۳۵۷، بسیاری از متخصصان، درجه‌داران، افسران و فرماندهان خود را از دست داده بود.
 
باور عراقی‌ها این بود که نیروی هوایی ایران دیگر توان بهره‌برداری از تجهیزات پیشرفته‌اش را ندارد. از ده‌ها افسر دوره دیده در آمریکا، تنها تعداد کمی از جمله سرهنگ جواد فکوری مانده بودند که با حفظ سمت هم فرمانده نیروی هوایی بود و هم وزیر دفاع ملی. با این وجود واکنش نیروی هوایی ایران در قالب عملیات‌های "انتقام" و "سایه البرز (کمان ۹۹)"در ساعت‌های ابتدایی پس از حمله عراق به خاک ایران نشان داد که فرماندهی نیروی هوایی و پرسنلش هنوز می‌توانند عملیات‌های گسترده هوایی را به مرحله اجرا بگذارند.
 
با وجود تلاش‌های نیروی هوایی، عملیات این نیرو و همچنین نیروی زمینی در ماه‌های ابتدای جنگ بیشتر دفاعی و به منظور متوقف کردن پیشرفت ارتش عراق بود. زمانی که ارتش عراق نتوانست از رود کرخه بگذرد و دزفول در نتیجه دفاع خلبانان پایگاه وحدتی در دست نیروهای ایرانی باقی ماند، ارتش عراق به تثبیت مواضعش پرداخت و کوشید شهر آبادان را با یک محاصره طولانی به زانو درآورد. حال، زمان آغاز عملیات تهاجمی هوایی فرارسیده بود. سرهنگ فریدون ایزدستا، از افسران ارشد وقت در معاونت عملیات نیروی هوایی در یک مصاحبه که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، در این باره گفته است که ''ما از عملیات دفاعی به تهاجمی روی آورده بودیم و حالا ذهنیت همه افراد درگیر باید تغییر می‌کرد. ''
 
سرهنگ فکوری می خواست به هر قیمت ایران برتری هوایی را به دست بیاورد. یکی از اهداف مورد نظر او و دیگر فرماندهان نیروی هوایی، پایگاه هوایی الولید بود. پایگاه‌های هوایی الولید عراق، موسوم به اچ-۳، مجموعه‌ای از پایگاه‌های هوایی مرتبط در استان انبار عراق هستند که در غرب این کشور و در نزدیک مرز اردن قرار دارند. فاصله زیاد این پایگاه‌ها با خاک ایران به این معنی بود که برای حمله به آن جنگنده‌های ایران باید از فراز مرکز عراق و نزدیکی بغداد و پدافند هوایی آن پرواز و در آسمان دشمن سوختگیری می‌کردند. این عملیات در عمل ممکن نبود و به همین خاطر ارتش عراق بخشی از تجهیزات و هواپیماهای نظامی خود را برای در امان ماندن از حملات ایران به آنجا منتقل کرده بود.
 
خلبانان ایرانی دو بار تلاش کرده بودند که از طریق مرکز عراق به پایگاه الولید حمله کنند. بار اول به خاطر بدی هوا و بار دوم به علت خطر لو رفتن این عملیات لغو شده بود. اما سرهنگ بهرام هوشیار، فرمانده گروه جنگ‌های الکترونیک نیروی هوایی و سرهنگ فریدون ایزدستا طرح دیگری داشتند که به اجرا گذاشته شد.
 
 

حمله به اچ-۳

روز عملیات در ۱۵ فروردین ۱۳۶۰ فرا رسید. هشت فروند هواپیمای فانتوم اف-۴ با بارگیری کامل و حداکثر سوخت ممکن به فرماندهی سرگرد فرج الله براتپور، به همراه دو فروند هواپیمای رزرو از پایگاه سوم شکاری نوژه در شهر همدان برخاستند. فرمانده پایگاه، سرهنگ قاسم گلچین با پافشاری در این عملیات شرکت کرد و در کنار لیدر دسته پرواز، سرگرد براتپور پرواز می‌کرد.
 
هم زمان با پرواز فانتوم‌ها، سه فروند هواپیمای اف - ۵ در یک مانور انحرافی از پایگاه دوم شکاری تبریز برای حمله به تاسیسات عراق در کرکوک به پرواز درآمدند.
 
برای پشتیبانی هوایی عملیات، دو فروند هواپیمای اف - ۱۴ سری آ تامکت بر فراز مرز ایران و عراق گشت‌زنی می‌کردند. یک هواپیمای سی - ۱۳۰ سری اچ نیروی هوایی معروف به "خفاش" که برای جنگهای الکترونیک طراحی شده بود و یک پست فرماندهی عملیات هوایی مستقر در یک هواپیمای بوئینگ ۷۴۷ هم به پرواز درآمدند تا با شنود مکالمات نیروهای عراقی آماده پاسخگویی به دفاع احتمالی دشمن باشند.
 
فانتوم‌های نیروی هوایی پس از بلند شدن از همدان، بر فراز دریاچه ارومیه سوختگیری کردند و سپس در نزدیکی مرز ترکیه با پرواز در ارتفاع ۱۵۰ پایی (۵۰ متر)‌ خود را به مرز ایران و عراق رساندند.
 
سرتیپ دوم بازنشسته منوچهر طوسی، که در آن زمان با درجه سرگردی در دسته اول پروازی می کرد، در مستندی درباره این عملیات می‌گوید: ''پرواز در آن ارتفاع کم بر فراز کوههای پر برف مثل اسکی بود. '' او اضافه می‌کند که چقدر نگران انجام سوختگیری دوم بر فراز کردستان عراق بوده است چون حتی معلوم نبوده است که بتوانند در آسمان دشمن هواپیمای سوخت‌رسان را پیدا کنند.
 
اما فانتوم‌ها توانستند بر فراز منطقه مرزی عراق با ترکیه سوختگیری دوم را با موفقیت انجام دهند. آنها سپس با تغییر مسیر به طرف جنوب چرخیدند تا با پرواز بر فراز بیابان‌های غرب این کشور خود را به پایگاه‌های الولید برسانند. ارتش عراق منتظر فانتومهای ایرانی نبود و پدافند هوایی آن غافلگیر شد. هواپیماهای ایرانی پس از بمباران اهداف خود به خاک ایران برگشتند. یک فانتوم ایران که هدف پدافند هوایی عراق قرار گرفته بود، به سوریه رفت و پس از فرود در دمشق به ایران بازگشت.

عملیات حمله به اچ 3 یکی از بزرگ ترین سلسله عملیات هوایی دنیا ست که در آن خلبانان تیز پرواز نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی توانستند با حدود 450 دقیقه پرواز، چهار بار سوختگیری هوایی انجام دهند و مسافت 2000 کیلومتری تا پایگاه های الولید (در غرب کشور عراق) را در سکوت مطلق رادیویی در عمق خاک دشمن پرواز کنند که در اجرا و برگزاری آن ما آسیب چندانی ندیدیم و کسی هم شهید نشد.

 

دستاورد‌های عملیات اچ ۳

تلفات ایران: این عملیات برای ایران تلفاتی در بر نداشت.
 
تلفات عراق: خسارات و تلفات ارتش عراق در این حمله به صورت تقریبی قابل برآورد است و حداقل تلفات این حمله به این صورت است:
**  سه فروند هواپیما آنتونوف-۱۲
**  یک فروند بمب‌افکن توپولف-۱۶
**  پنج فروند سوخو-۱۷
**  چهار فروند میگ-۲۱
**  هشت فروند میگ-۲۳
**  دو فروند داسو میراژ اف ۱
**  چهار فروند هلیکوپتر
** همچنین یازده فروند هواپیمای دیگر به گونه غیر قابل تعمیری خسارت دیدند که دو فروند از آن‌ها بمب افکن توپولف-۱۶ بود.
**  در این بین دو خلبان عراقی و چهارده نفر از کارکنان دیگر عراقی، سه فرد مصری و یک افسر آلمان شرقی کشته شدند و نوزده عراقی، چهار مصری و دو اردنی به‌شدت زخمی شدند.
 

سرنوشت برخی طراحان حمله چه شد؟

سرهنگ فکوری در هفتم مهر ۱۳۶۰ در سانحه هوایی هواپیمای سی - ۱۳۰ در حال بازگشت از منطقه عملیاتی شهید شد.
 
سرهنگ بهرام هوشیار معاون عملیات نیروی هوایی شد ولی در سال‌های بعد از این سمت کناره‌گیری کرد. او که مبتلا به سرطان خون بود در ۲۷ مهرماه ۱۳۷۰ درگذشت. امروز تندیسی از او در فرودگاه مهرآباد قرار دارد.
 
سرگرد فرج الله براتپور به خدمت فعال در سالهای جنگ ادامه داد و تا درجه سرتیپ دومی ارتقا پیدا کرد. او بعد از تکمیل دوره خدمت بازنشسته شد.
 
از خلبانان شرکت کننده در عملیات حمله به اچ - ۳ بسیاری درگذشته‌اند. ستوان یکم محمدرضا آذرفر، سرگرد محمود خضرایی، سروان غلامعباس رضایی خسروی و ستوان یکم محمد علی اکبرپور سرابی در سالهای جنگ جانشان را از دست دادند و شهید شدند. در سالهای اخیر هم ابراهیم پوردان و احمد سلیمانی درگذشتند.


منابع:

1. بی‌بی‌سی / چهل سال بعد از عملیات اچ-سه در خاک عراق؛ سرنوشت خلبانان چه شد
2. ایرنا / عملیات اچ 3 و دو هزار کیلومتر سکوت مطلق رادیویی
3. جماران / عملیات اچ ۳؛ حمله ای که در سکوت، ارتشهای جهان را انگشت به دهان کرد
4. مهر / بی‌نظیرترین عملیات هوایی جهان؛ عیدی نیروی هوایی به مردم ایران
5. ایسنا / سالروز حمله به پایگاه‌های الولید (اچ-3)