چرا عوارض واکسن در افراد مختلف متفاوت است؟/ عوارض جانبی دوز دوم شدیدتر است؟

به گزارش راسخون؛ بسیار پیش آمده است که افراد پس از دریافت واکسن کرونا به دنبال بروز عوارضی مانند تب، بدن‌درد و سردرد در خود هستند تا از عملکرد موثر سیستم ایمنی خود در ایجاد حفاظت علیه ویروس مطمئن شوند.

این در حالی است که باید توجه کرد که سیستم ایمنی بدن با دو مکانیسم متفاوت در برابر هرگونه ماده خارجی از جمله واکسن عمل می‌کند؛ یکی سیستم ایمنی ذاتی که بلافاصله وارد میدان می‌شود و دوم سیستم ایمنی اکتسابی که روزها تا هفته‌ها طول می‌کشد تا علیه ماده خارجی فعال شود.

بر اساس اعلام سامانه آموزش آنلاین سازمان نظام پزشکی، عوارضی که بلافاصله پس از تزریق پیدا می‌شوند حاصل عملکرد سیستم ایمنی ذاتی بوده که این عملکرد هم فرد به فرد متفاوت است.

این در حالی‌ است که ایمنی طولانی‌مدت به دنبال فعالیت سیستم ایمنی اکتسابی و لنفوسیت‌ها است و بنابراین مستقل از میزان بروز عوارض در روز پس از تزریق است.
 

تفاوت عمده سیستم ایمنی اکتسابی با سیستم ایمنی ذاتی

دستگاه ایمنی ذاتی یا غیر اختصاصی  یا ایمنی طبیعی نخستین سطح محافظتی بدن است و شامل یاخته‌هایی است که به شکل عمومی بیمارگرها را در بدن یافته و نابود می‌کنند، اما پاسخی که توسط دستگاه ایمنی ذاتی تولید می‌شود اختصاصی و پایدار نیست و بر طیف وسیعی از میکروب ها موثر است و سبب مصونیت  نمی‌شود.

سیستم ایمنی بدنی – اکتسابی دو تفاوت عمده با سیستم ایمنی ذاتی دارد: نخست، این سیستم در بدو تولد وجود ندارد و دوم این که بر خلاف سیستم ایمنی ذاتی که به سرعت و بدون نیاز به شناخت اولیه با تمامی عوامل بیماری زا و بیگانه که وارد بدن می شوند مبارزه می کند، سیستم ایمنی اکتسابی نیاز به شناخت عوامل بیماری زا و آموزش دارد. در حقیقت این سیستم پس از تولد، رشد و تکامل می یابد و وظیفه دفاع در برابر بیماری های خاص را به عهده می گیرد. مبارزه با بیماری های مهم عفونی نظیر سرخک، سرخچه، دیفتری، کزاز، سل و بسیاری از بیماری های ویروسی و باکتریایی بر عهده سیستم ایمنی اکتسابی است.

در سطح سلولی هر نوع میکروب یا سلول بیگانه که وارد بدن شوند، موادی از جنس پروتئین، قند یا هر دو وجود دارند که به نام آنتی ژن شناخته می شوند. آنتی ژن مانند کد معرف سلول برای سیستم ایمنی عمل می کند و سیستم ایمنی برای به خاطرسپاری هر سلولی، آنتی ژنهای آن را به خاطر می سپارد. با این روش اگر سلول بیگانه یا میکروب بیماری زا برای بار دوم وارد بدن شود، سیستم ایمنی به سرعت ورود آن را به خاطر می آورد.

به صورت ساده و خلاصه به این صورت است که ابتدا آنتی ژن های سلول بیگانه شناسایی و به خاطر سپرده می شوند. سپس سیستم دفاعی بهترین روش دفاع در برابر این عامل بیگانه را پیدا می کند و به کار می بندد. این روش ممکن است برای میکروب های مختلف، متفاوت باشد و سلول های سیستم ایمنی باید این روش را در طول زمان بیاموزند و به کار ببندند. به همین دلیل است که به سیستم ایمنی اکتسابی، دفاع اختصاصی نیز می گویند، چون برای هر میکروب سلول های خاصی آموزش داده و آماده می شوند.

این سلول ها برای مدت های طولانی در بدن باقی می مانند تا در صورت مواجهه مجدد با باکتری، ویروس یا سلول بیگانه، دوباره بسیج شوند و به عامل بیگانه حمله نمایند. واکنش اولیه دفاعی سیستم ایمنی اکتسابی به یک نوع سلول بیگانه پس از اولین مواجهه معمولا کند است و ممکن است از یک هفته تا چند ماه طول بکشد، ولی در برخورد های بعدی، چون سیستم ایمنی این سلول را می شناسد و قبلا روش مبارزه با آن را آموخته است، پاسخ ایمنی اکتسابی بسیار سریع تر و شدیدتر خواهد بود. البته باید توجه داشت که هر دو سیستم دفاع ذاتی و اکتسابی در هماهنگی با هم و هم زمان بر علیه عوامل بیگانه کار می کنند، ولی در مورد برخی بیماری ها و سلول های بیگانه نقش یکی از آنها مهم تر و حیاتی تر است.
 

چرا عوارض جانبی ناشی از دریافت دوز دوم واکسن کرونا بیشتر است؟

از آنجایی که بیشتر واکسن‌های تولید شده باید در دو دوز تزریق شود، دریافت دوز دوم از اهمیت زیادی برخوردار است و باعث می‌شود فرد در برابر عامل بیماری ایمن شود. دوز اول واکسن معمولاً باعث بروز واکنش‌های التهابی می‌شود و بدن را مجبور می‌کند آنتی‌بادی تولید کند. دریافت دوز دوم واکسن نیز سلول‌های حافظه را درگیر می‌کند.

دوز دوم واکسن سیستم ایمنی بدن را قوی‌تر و آماده‌تر می‌کند در واقع سلول‌های حافظه با تزریق دوز دوم آنتی ژن را تشخیص می‌دهند و با واکنش سریع پاتوژن را از بین می‌برد به همین دلیل باعث بروز عوارض جانبی شدیدتری نسبت به دوز اول می‌شود.

آیا افراد عوارض جانبی متفاوتی را تجربه می‌کنند؟

متخصصان معتقدند که واکنش سیستم ایمنی بدن افراد به تزریق واکسن کرونا یکسان نیست به همین دلیل برخی افراد در معرض عوارض شدیدتر و جدی‌تری نسبت به دیگران قرار می‌گیرند. زنان بیشتر از مردان در معرض ابتلا به عوارض جانبی واکسن کرونا قرار دارند و علائمی مانند تغییر در چرخه قاعدگی، دل درد و حالت تهوع را نیز تجربه می‌کنند. ممکن است افراد پس از دریافت دوز دوم واکسن کرونا علائمی را تجربه کند که پس از تزریق دوز اول به آن‌ها مبتلا نشده‌اند.
 

چرا عوارض جانبی واکسن در برخی از افراد شدیدتر است؟

 از آنجا که سیستم ایمنی بدن همه به دلیل عوامل مختلفی از جمله ژنتیک، سن، جنس بیولوژیک، بیماری‌های موجود و حتی میکروبیوم متفاوت است، به واکسن‌ها پاسخ متفاوتی نشان می‌دهد. به عنوان‌مثال، یک سیستم ایمنی سالخورده از حافظه خوبی برای مقابله با عوامل بیماری‌زا که قبلا تجربه شده برخوردار است، اما در مقابله با بیماری‌های جدید مانند کووید-۱۹ (COVID-۱۹) عملکرد خوبی ندارد.

به همین ترتیب، زنانی که به‌طور بیولوژیکی دارای دو کروموزوم X در مقایسه با یک مورد در مردان هستند نیز تجربه متفاوتی از دریافت واکسن خواهند داشت. شناخته شده است که بسیاری از ژن‌های کروموزوم X در ایمنی نقشی دارند و به‌طور فزاینده‌ای تفاوت‌های قابل‌توجهی بین جنسیت مشاهده می‌شود و زنان با این بیولوژیک پاسخ‌های ایمنی قوی‌تری دارند. این به معنای عوارض جانبی بیشتر در زنان است.

عوارض جانبی ممکن است به مواد کمکی مورد استفاده در واکسن مرتبط باشد. این مواد (مانند آلومینیوم) وقتی به برخی واکسن‌ها اضافه می‌شوند پاسخ ایمنی گسترده‌تری از آنچه که عامل میکروبی می‌تواند ایجاد کند بر سیستم ایمنی خواهند گذاشت.

اگر بعد از واکسن احساس سردرد، خستگی و حتی تب می‌کنید، همگی نشانه عملکرد سیستم ایمنی بدن شماست. این علائم فیزیکی واکنش بدن به واکسیناسیون، واکنش‌زایی نام دارد. اما عناصر میکروبی واکسن را سرزنش نکنید چون عوامل دیگر مانند زاویه تزریق، اندازه سوزن، محل و سرعت واکسیناسیون همه می‌توانند در بروز عوارض بعد از تزریق واکسن نقش داشته باشند.

اگر بازوی شما درد می‌کند، به یاد داشته باشید که نه تنها سیستم ایمنی بدن شما واکنش نشان می‌دهد و مواد شیمیایی را آزاد می‌کند تا پاسخ ایمنی بدن را تحریک کند بلکه شما با سوزن در ناحیه بازو نیز ضربه خورده‌اید.
 

آیا بروز عوارض جانبی شدید نشان می‌دهد که فرد پیش از این به بیماری کووید -۱۹ مبتلا شده است؟

شواهد به دست آمده نشان می‌دهد افرادی که پیش از این به بیماری کووید -۱۹ مبتلا شده‌اند بیشتر از افرادی که به این بیماری مبتلا نشده‌اند عوارض جانبی شدید واکسن کرونا را تجربه می‌کنند. ممکن است دلیل این اتفاق وجود آنتی‌بادی در بدن افراد به خاطر مبتلا شدن به بیماری کووید -۱۹ باشد. در این صورت سیستم ایمنی بدن آمادگی لازم برای مقابله با ویروس را دارد و واکنش شدیدتری نسبت به پاتوژن نشان می‌دهد البته لازم است در این زمینه مطالعات بیشتری صورت بگیرد تا نتایج به دست آمده تأیید شود.
 

عوارض جانبی ناشی از دریافت واکسن شامل چه مواردی می‌شود؟

معمولاً شدت و نوع عوارض جانبی در میان افراد متفاوت است، اما می‌توان گفت که عوارض جانبی ناشی از دریافت دوز اول واکسن کرونا شامل احساس درد در محل تزریق، تب خفیف، خستگی و ضعف می‌شود. بسیاری از افراد نیز پس از دریافت دوز دوم واکسن کرونا احساس خستگی می‌کنند به طوری که تمایل دارند چند روز سر کار حاضر نشوند. عوارض جانبی ناشی از دریافت دوز دوم واکسن کرونا شامل حالت تهوع، استفراغ، سردرد و لرز نیز می‌شود. ممکن است افراد واکنش‌های آلرژیک و آنافیلاکسی را نیز پس از دریافت دوز اول یا دوم واکسن کرونا تجربه کنند.
 

پس از دریافت واکسن کرونا باید چه اقداماتی انجام دهیم؟

عوارض جانبی واکسن کرونا ممکن است ناخوشایند باشد و بهبود آن به استراحت زیاد نیاز داشته باشد. توصیه شده است که افراد پس از دریافت واکسن کرونا از انجام دادن فعالیت‌های شدید و طولانی مدت دوری کنند. بهتر است افراد شب قبل از دریافت واکسن کرونا به میزان کافی بخوابند و پس از دریافت واکسن نیز به مقدار کافی آب بنوشند و غذایی مصرف کنند که نیاز بدن را برطرف کند.


منبع:
1. همشهری آنلاین/چرا عوارض واکسن در افراد مختلف متفاوت است؟
2. ایمنا/عوارض جانبی دوز دوم واکسن کرونا شدیدتر است!
3. ایسنا/چرا عوارض جانبی واکسن در برخی از افراد شدیدتر است؟
4. مجله سیب/سیستم ایمنی اکتسابی – قسمت اول
5. ویکی پدیا/دستگاه ایمنی ذاتی