محمدرضا فرهادی: صحنه داخلی قزاقستان چند هفته‌ای است که شاهد اعتراض‌ها و اغتشاش‌های بعضاً مسلحانه است. این اعتراض‌ها بیشتر در مناطق غربی قزاقستان و به دلیل افزایش قیمت گاز مایع از سوی دولت اتفاق افتاد. پس از این اتفاق رئیس‌جمهور قزاقستان به سرعت نخست‌وزیر را برکنار کرد، اما این اتفاق اعتراض‌ها را متوقف نکرد. دلیل اصلی اعتراض‎های کنونی افزایش قیمت سوخت بود، اما در نهان دلایل دیگری در پشت پرده تحولات قزاقستان وجود دارد که ابعاد آن به مراتب وسیع‌تر از مسائلی، همچون گرانی سوخت است. به همین منظور و برای آشنایی بیشتر با این مسائل به برخی نکات پیرامون تحولات قزاقستان اشاره خواهیم کرد.

1ـ قزاقستان جزء پهناورترین کشورهای جهان است که جمعیت آن به نسبت مساحتش خیلی کمتر است. بعد از فروپاشی شوروی، نظربایف، دبیراول حزب کمونیست، ریاست‌جمهوری قزاقستان را برعهده گرفت و تا سال 2019 میلادی بر این مسند حضور داشت. از سال 2019 تاکنون نیز یکی از نزدیک‌ترین افراد به خود (توکایوف) را به سمت ریاست‌جمهوری رساند و خود نیز مسئولیت رئیس شورای امنیت ملی کشورش را برعهده گرفت.

2ـ قزاقستان از نظر منابع جزء مهم‌ترین کشورهای دنیا، به ویژه در منابع معدنی همچون اورانیوم، کروم و فسفات است. این کشور سوخت نیروگاه اتمی فرانسه و همچنین 22 درصد از سوخت نیروگاه‌های اتمی آمریکا را تأمین می‌کند. همچنین این کشور 264 تریلیون فوت مکعب انرژی دارد که از این منظر نهمین کشور دنیا در زمینه ذخایر نفت است. با وجود این منابع، نزدیک به 40 درصد از مردم این کشور گاز ندارند. قزاقستان همچنین دومین قدرت اقتصادی در اوراسیا در زمینه نفت، گاز، کشاورزی و معادن است.

3ـ اتفاقات اخیر در قزاقستان فراتر از اعتراض به گرانی سوخت در این کشور است. هرچند طی سال‌های گذشته اعتراض‌هایی به این سبک در قزاقستان وجود داشت، اما هیچ یک از این اعتراض‌ها ماهیت مسلحانه نداشتند. در اعتراض‌های فعلی درگیری‌های مسلحانه و قدرت تخریبی بالا جزء مهم‌ترین مؤلفه‌های اعتراضی بود که این امر نشان‌دهنده سازمان‌دهی این اعتراض‌ها از سوی عواملی خارج از کشور قزاقستان است؛ به گونه‌ای که نزدیک به 15 نظامی قزاق به دست عناصر مسلح و به سبک گروه‌های تکفیری سر بریده شده بودند. امری که با واکنش رئیس‌جمهور قزاقستان مواجه شد و اعلام کرد که عناصر مسلحی از افغانستان و خاورمیانه به این کشور ورود پیدا کرده‌اند.

4ـ تحولات داخلی قزاقستان منجر به دخالت برخی کشورها همچون روسیه شد. در رابطه با دخالت مستقیم روسیه و چرایی حضور روس‌ها در این کشور باید به چند نکته اشاره کرد:
ـ روسیه براساس پیمان امنیت دسته جمعی وارد قزاقستان شد. پیمانی که متشکل از شش کشور روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ارمنستان است و روسیه با هدف بالابردن ظرفیت‌ها و متحد نگه داشتنِ کشورهای عضو پیشین، چنین سازمانی را پایه‌گذاشت که به مینی ناتو شهرت دارد.

ـ قزاقستان یکی از کشورهای همجوار روسیه است و روسیه این کشورها را خارج نزدیک خود تعریف کرده است. این امر بدین منزله است که این مناطق حیاط خلوت روسیه است و مسکو حضور هیچ بازیگر خارجی را بر نخواهد تابید.

ـ از منظر روسیه این احتمال وجود دارد که تحرکات قزاقستان منجر به تسری آن به سایر کشورهای آسیای میانه شود و بار دیگر تجربه انقلاب‌های رنگین در آسیای میانه به وقوع بپیوندد. انقلاب‌هایی که منجر به کاهش نفوذ روسیه در بسیاری از کشورهای خارج نزدیک شود و مقدمات نفوذ غرب به ویژه آمریکا را در این کشورها فراهم آورد؛ امری که اکنون در تحولات اوکراین به وضوح مشاهده می‌شود.

ـ باتوجه به درگیری‌های مسلحانه و حضور برخی عناصر تروریستی در اغتشاش‌های قزاقستان، روسیه از این امر واهمه دارد که حضور نیروهای تروریستی در آینده منجر به تحریک مناطق جنوبی این کشور شود. به عبارت دیگر روسیه معتقد است چنانچه با این عناصر در مقطع فعلی و در کشور قزاقستان برخورد نشود، باید در آینده شاهد همین اتفاقات در مناطق جنوبی فدراسیون روسیه باشد. بنابراین، روسیه در یک بازی پیش‌دستانه و براساس اصل بازدارندگی متقابل اقدام به حضور در قزاقستان گرفت.
 
 

نقش امریکا در تحولات قزاقستان

در رابطه با نقش برخی کشورها همچون آمریکا در تحولات کنونی نیز باید گفت که هرچند هنوز داده متقن و ثابتی به دست نیامده، اما چهارگزاره می‌تواند نشان‌دهنده انگیزه آمریکا و غرب برای نقش‌آفرینی در تحولات قزاقستان باشد:
الف‌ـ قزاقستان وابستگی کاملی در همه عرصه‌ها به ویژه در عرصه نظامی‌ـ سیاسی به روسیه دارد و باتوجه به تحولات کنونی اوکراین، آمریکا مترصد تأثیرگذاری بر یکی از کشورهای همسایه روسیه بود که از این طریق روسیه را دچار چالش کند که گرانی سوخت در قزاقستان مقدمات تحرکات واشنگتن را فراهم آورد. در همین راستا روزنامه «رأی‌الیوم» در گزارشی نوشت، آمریکا برای منحرف کردن توجه روسیه از اوکراین به قزاقستان به عنوان مهم‌ترین متحد خودخواهان انقلاب رنگی است و اگر روسیه در خصوص درخواست کمک «قاسم جومرت توقایف» رئیس‌جمهور قزاقستان درنگ می‌کرد، ممکن بود آمریکا در طرح‌های خود در قزاقستان موفق شود.

ب‌ـ مهم‌ترین پایگاه فضایی دنیا در قزاقستان واقع شده و این پایگاه را روسیه اجاره کرده است. آمریکا برای پرتاب فضاپیما از این پایگاه به اجازه نیاز روسیه دارد و در این راستا خارج کردن قزاقستان از سیطره روسیه می‌تواند آمریکا را در بحث پرتاب فضاپیما به مرحله عدم وابستگی برساند.

ج‌ـ آمریکا از ایجاد فتنه و آشوب در قزاقستان به دنبال فشار و تأثیرگذاری بر سایر کشورها به ویژه چین است. قزاقستان از سمت شرق با استان سین گیانگ و اویغورهای چین در ارتباط است و هرگونه تحرکاتی در مناطق همجوار می‌تواند زمینه‌ای برای مستعدشدن مناطق غربی چین باشد. همچنین چین که نگران حفظ امنیت مسیر زمینی جاده ابریشم جدید خود یا همان طرح یک کمربند یک جاده است، هیچ علاقه‌ای به آشوب و ناآرامی در قزاقستان ندارد.

د‌ـ آمریکا به دنبال بسط راهبرد بی‌ثبات‌سازی خود به منطقه آسیای میانه و همچنین انتقال تروریست‌های تکفیری به مناطق مجاور روسیه است؛ به گونه‌ای که تروریست‌های تکفیری با اعلام تشکیل جبهه آزادی‌بخش قزاقستان، هدف خود را مقابله با اشغالگری روسیه اعلام کرده و با برپایی نماز جماعت در شهر «آکتائو» خواستار برپایی خلافت در این کشور شدند. در همین زمینه، شبکه «المیادین» در گزارشی نوشت: «آغاز ناآرامی‌ها در قزاقستان، مقدمه‌ای برای توطئه آمریکا و کشورهای غرب در خصوص انتقال گروه‌های تکفیری و تروریستی به کشورهای آسیای میانه و حیاط خلوت روسیه است. در گذشته بسیاری از گروه‌های تروریستی که در نبردهای عراق و سوریه حضور داشتند با ملیت ترکمن یا تاجیک بودند. ایجاد بی‌ثباتی در کشورهای این منطقه همراه با ارسال نیروهای نظامی از کشور سوریه و عراق به این منطقه می‌تواند سرآغازی برای تغییر حکومت این کشورها باشد.»
 

ارزیابی نهایی

تحولات قزاقستان را باید در جورچینی از تحولات گذشته در افغانستان و قفقاز جنوبی دانست که در آن نقش بازیگران خارجی از همه پررنگ‌تر است. در این میان و باتوجه به خروج آمریکا از منطقه جنوب غرب آسیا و تمرکز واشنگتن بر مسئله چین (طبق گزارش‌های بین‌المللی چین در سال 2022 اقتصاد برتر دنیا می‌شود) در کنار تحولات اخیر در اوکراین و ایجاد تنش با روسیه، نشان می‌دهد تحولات قزاقستان ابعادی فراتر از مسائل داخلی و گرانی سوخت دارد.