اختراع کاغذ یکی از دستاوردهای تحول‌آفرین در تاریخ بشری است که مسیر انتقال دانش، فرهنگ و تمدن را دگرگون کرد. این ماده، وسیله‌ای ارزان و در دسترس برای ثبت و انتقال اطلاعات بود و نقش بی‌بدیلی در گسترش علوم اسلامی، نگارش قرآن و حفظ میراث دینی ایفا کرد. در این مقاله، ضمن بررسی تاریخچه اختراع کاغذ در چین، به چگونگی ورود آن به سرزمین‌های اسلامی، مواد اولیه‌ای که قرآن بر آن‌ها نوشته می‌شد و شیوه‌های کتابت قرآن می‌پردازیم.

اختراع کاغذ در چین و آغاز تحولی تاریخی

کاغذ برای اولین بار در سال 105 میلادی توسط یکی از مقامات دربار امپراتوری چین، اختراع شد. این ماده با استفاده از تکه‌های کهنه پارچه، پوست درخت توت و تور ماهیگیری تولید می‌شد. فرآیند ساخت شامل خیساندن مواد، له‌کردن و پهن‌کردن آن‌ها روی سطحی صاف و خشک کردن بود.
پیش از اختراع کاغذ، چینی‌ها از مواد دیگری مانند لوح‌های چوبی، ابریشم و استخوان برای ثبت اطلاعات استفاده می‌کردند که گران و دشوار بود. اختراع کاغذ، تحولی اقتصادی و فرهنگی به همراه داشت و به سرعت جایگزین روش‌های قبلی شد.
چینی‌ها راز تولید کاغذ را تا قرن‌ها مخفی نگاه داشتند، اما به‌تدریج این فناوری به سایر نقاط شرق آسیا و سپس به دنیای اسلام راه یافت.

چرا کاغذ در تمدن اسلامی اهمیت یافت؟

الف) نیاز به ابزار مناسب برای ثبت دانش و وحی
در دوران ظهور اسلام، انتقال اطلاعات عمدتاً به‌صورت شفاهی یا بر روی مواد ابتدایی مانند چوب، استخوان و پوست انجام می‌شد. گسترش اسلام و نزول قرآن، نیاز به یک ماده مناسب برای ثبت وحی را بیشتر کرد. کاغذ با ویژگی‌هایی همچون سبکی، قابلیت حمل و ارزان بودن، بهترین گزینه برای این نیاز بود.
ب) ورود کاغذ به جهان اسلام
کاغذ در سال 751 میلادی و پس از نبرد طراز (تالاس) به جهان اسلام معرفی شد. در این نبرد، مسلمانان چندین اسیر چینی را که با فنون کاغذسازی آشنا بودند، به اسارت گرفتند. این افراد نخستین کارگاه کاغذسازی جهان اسلام را در سمرقند پایه‌گذاری کردند.
ج) گسترش کاغذسازی در جهان اسلام
سمرقند به‌سرعت به مرکز تولید کاغذ تبدیل شد و کاغذ سمرقندی به دلیل کیفیت بالایش مشهور گشت. پس از سمرقند، این صنعت به دیگر شهرهای اسلامی، از جمله بغداد، دمشق و قاهره گسترش یافت.
در بغداد، به دستور وزیر عباسی، جعفر برمکی، استفاده از کاغذ در مکاتبات دولتی رایج شد. این اقدام باعث گسترش سریع کاغذسازی در جهان اسلام شد.

 

 مواد اولیه برای نوشتن قرآن پیش از کاغذ

پیش از رواج کاغذ، مسلمانان از مواد مختلفی برای نگارش آیات قرآن استفاده می‌کردند:
  1. پوست حیوانات: به‌دلیل دوام بالا، یکی از اصلی‌ترین مواد نگارش بود.
  2. استخوان: استخوان‌های پهن مانند کتف شتر برای نگارش به کار می‌رفت.
  3. چوب و لیف نخل: شاخه‌های صاف‌شده نخل یا برگ‌های آن ابزارهای ابتدایی نوشتن بودند.
  4. پارچه و حریر: از پارچه‌های نخی و ابریشمی نیز برای نوشتن بهره گرفته می‌شد.
  5. سنگ و گل: در موارد خاص، از صفحات سنگی یا گل خشک‌شده استفاده می‌شد.
با گسترش کاغذسازی، این روش‌های سنتی به تدریج کنار گذاشته شدند.

نحوه کتابت قرآن در تاریخ اسلام

الف) کتابت قرآن در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از همان ابتدای نزول وحی، به کتابت آیات قرآن توجه ویژه‌ای داشتند. افرادی مانند امام علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)، زید بن ثابت و عبدالله بن مسعود به‌عنوان کاتبان وحی شناخته می‌شدند.
ب) گردآوری قرآن پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله)
پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، امام علی (علیه السلام) قرآن را بر اساس ترتیب نزول گردآوری کردند. اما نسخه ایشان به‌دلایل سیاسی پذیرفته نشد. در دوران خلیفه سوم، عثمان بن عفان شورایی برای یکسان‌سازی مصاحف تشکیل داد. نسخه‌ای رسمی از قرآن تدوین شد که امروزه به "مصحف عثمانی" شهرت دارد.
ج) کتابت قرآن در دوران طلایی اسلام
پس از رواج کاغذ، مسلمانان هنر کتابت قرآن را به اوج رساندند. خطاطی، تذهیب و صحافی قرآن به‌عنوان هنری مقدس مورد توجه قرار گرفت.
خط کوفی و نسخ از خطوطی بودند که برای نگارش قرآن به کار می‌رفتند. در دوران صفویه و عثمانی، نسخه‌های نفیس قرآن با کاغذهای باکیفیت ایرانی و آرایه‌های زیبا کتابت شد.

تأثیر کاغذ بر تمدن اسلامی

الف) گسترش کتابخانه‌ها و علوم اسلامی
با رواج کاغذ، کتابخانه‌های عظیمی در جهان اسلام، از جمله "دارالحکمه" در بغداد تأسیس شدند. این کتابخانه‌ها نقش مهمی در گسترش علوم اسلامی داشتند.
ب) گسترش فرهنگ قرآنی
کاغذ باعث شد نسخه‌های متعددی از قرآن تولید و در سراسر جهان اسلام توزیع شود. این امر نقش مهمی در حفظ و انتقال آموزه‌های دینی داشت.
ج) تجارت کاغذ و صادرات به اروپا
کاغذ اسلامی از طریق تجارت به اروپا صادر شد و به‌عنوان الگویی برای صنعت کاغذسازی غرب قرار گرفت.

هنر کتابت قرآن در اسلام

الف) تذهیب و آرایه‌های قرآنی
مسلمانان با تذهیب و آرایه‌های هنری به کتابت قرآن زیبایی ویژه‌ای بخشیدند. نسخه‌های قرآن با نقوش طلایی و رنگی مزین می‌شدند.
ب) نوآوری در خطوط اسلامی
خط نسخ به‌دلیل وضوح و زیبایی‌اش به خط استاندارد برای نگارش قرآن تبدیل شد.
ج) نسخه‌برداری و توزیع قرآن
در دوران طلایی اسلام، نسخه‌برداری از قرآن به‌صورت گسترده انجام می‌شد و نسخه‌های متعددی از این کتاب آسمانی در جهان توزیع شد.

نتیجه‌گیری: کاغذ، پلی میان دین و تمدن

اختراع کاغذ و ورود آن به جهان اسلام تأثیری انکارناپذیر بر گسترش تمدن اسلامی داشت. این ماده، ابزاری مؤثر برای نگارش قرآن و انتقال دانش دینی بود و باعث شد علوم اسلامی در سراسر جهان منتشر شوند.
مسلمانان با توسعه کاغذسازی، خطاطی و تذهیب قرآن، میراثی ماندگار از خود به‌جا گذاشتند که امروز نیز الهام‌بخش هنرمندان و پژوهشگران است. کاغذ نه‌تنها واسطه‌ای برای ثبت تاریخ بود، بلکه در حفظ و گسترش معارف اسلامی نقشی بی‌بدیل ایفا کرد.