آیا لازم است که به اعتقاداتمان یقین 100 درصد داشته باشیم؟

پژوهش یکی از والاترین ابزارهایی است که انسان را از تاریکی جهل به نور دانایی و از تردید به آرامش یقین می‌رساند. در اسلام، پژوهش نه‌تنها یک فعالیت علمی بلکه یک وظیفه دینی به شمار می‌رود. از آنجا که روز پژوهش فرصتی مغتنم برای تأمل در ارزش‌ها و اهداف تحقیق و تفکر است، این مقاله به بررسی این موضوع می‌پردازد که آیا لازم است برای اعتقادات دینی به یقین 100 درصد برسیم، و اگر چنین است، چگونه می‌توانیم به این مهم دست یابیم؟

اسلام به‌طور بی‌سابقه‌ای به ارزش تحقیق در مسائل اعتقادی تأکید کرده است. اصطلاحاتی چون عقل، علم، معرفت، فکر، فقه، حکمت، تدبر و تبیّن در قرآن و روایات اسلامی، همگی نشانگر تأکید دین بر تفکر و جستجوگری در شناخت حقیقت هستند.

پیامبر اکرم (ص) در این باره می‌فرماید:
"افضَلُکُم اِیمانًا اَفضَلُکُم مَعرِفَةً."
برترین شما از جهت ایمان، برترین شما از جهت معرفت است.

این بیان پیامبر نشان می‌دهد که ایمان به خودی خود کافی نیست و معرفت و شناخت عمیق باید همراه آن باشد.اهمیت پژوهش در قرآن نیز بارها ذکر شده است.
از جمله، خداوند در قرآن می‌فرماید:
"قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ."
بگو بنگرید آنچه را که در آسمان‌ها و زمین است. (سوره یونس، آیه 101)
این فرمان الهی مردم را به تحقیق و بررسی نشانه‌های خدا در جهان دعوت می‌کند. این تاکید نه تنها بر علوم طبیعی بلکه بر تحقیق در مسائل دینی و اعتقادی نیز دلالت دارد.

اعتقاد، به معنای باور قلبی به اصول و ارزش‌هایی است که انسان را در زندگی هدایت می‌کنند. اما آیا می‌توان به اصول دین و مسائل اعتقادی تنها با تکیه بر تقلید و بدون تحقیق ایمان آورد؟ پاسخ اسلام منفی است. اسلام از هر انسان می‌خواهد که اعتقادات خود را با دلیل و برهان استوار سازد. تقلید گرچه در مسائل فقهی و فروع دین جایز است، اما در مسائل اعتقادی پذیرفتنی نیست، زیرا باور قلبی واقعی زمانی حاصل می‌شود که فرد با دلایل عقلانی و منطقی به حقیقت برسد. یقین به معنای علم جازم و ثابت است که هیچ گونه شک و شبهه‌ای در آن راه ندارد.
در قرآن کریم آمده است:
"وَکَذَٰلِکَ نُرِی إِبْرَٰهِیمَ مَلَکُوتَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ ٱلْمُوقِنِینَ."
و بدین گونه ما ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا از اهل یقین گردد. (سوره انعام، آیه 75)
این آیه به روشنی نشان می‌دهد که یقین، مقامی بالاتر از علم است که ابراهیم خلیل الله (ع) با تحقیق و مشاهده به آن دست یافت.

 

اسلام برای یقین سه مرتبه تعریف می‌کند:

این مراتب نشان می‌دهند که یقین یک مفهوم پویا است و می‌تواند در طول زمان با عمق بیشتری به دست آید.

یکی از پرسش‌های مهم در مسائل دینی این است که آیا برای ایمان آوردن به خدا و اصول دین، یقین مطلق لازم است؟ یا اینکه درجات پایین‌تر از یقین نیز می‌توانند برای ایمان کافی باشند؟

میتوان چنین پاسخ داد:

تا جایی که امکان دارد، برای هر فرد مسلمان لازم است به اصول دین یقین پیدا نماید و در فروع دین، میتواند تقلید نماید.

همچنین لازم است به موارد ذیل نیز دقت شود:

پیامبر اکرم (ص) نیز می‌فرماید:
"الایمان و العمل کجناحی الطائر."
ایمان و عمل مانند دو بال پرنده‌اند.
این حدیث نشان می‌دهد که عمل صالح می‌تواند مکمل ایمان باشد و حتی در غیاب یقین مطلق، انسان را به سوی کمال هدایت کند.
تفاوت بین علم و یقین
علم به معنای آگاهی از حقیقت است، اما یقین حالتی است که علم به همراه آرامش قلبی و ثبات ذهنی می‌آید. برای بسیاری از مردم، علم‌الیقین کافی است و نیازی به دستیابی به عین‌الیقین یا حق‌الیقین ندارند. این موضوع در روایات اسلامی نیز تأیید شده است.
پژوهش به عنوان ابزار تقویت یقین
پژوهش و مطالعه مداوم نقش مهمی در تقویت یقین دارد. اسلام از انسان می‌خواهد که در آیات الهی تفکر کند و از طریق تحقیق و تدبر، ایمان خود را تقویت کند. داستان حضرت ابراهیم (ع) نمونه‌ای از این رویکرد است. او با استفاده از روش تحقیق و استدلال، ابتدا فرضیه‌هایی مانند ربوبیت ستارگان، ماه و خورشید را مطرح کرد و سپس با رد آن‌ها به حقیقت توحید دست یافت.

اهمیت پژوهش در تقویت ایمان
پژوهش نه تنها ابزاری برای کشف حقیقت، بلکه راهی برای تقویت ایمان و آرامش قلبی است.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند:
"مَن ماتَ و مِیراثُهُ الدَّفاتِرُ و المَحابِرُ وَجَبَتْ لَهُ الجَنّةُ."
هر که بمیرد و میراثش دفترها و دوات‌ها باشد، بهشت بر او واجب می‌شود.
این حدیث نشان‌دهنده ارزش پژوهش و نگارش در اسلام است.
همچنین امام صادق (ع) می‌فرمایند:
"مِدادُ العُلَماءِ أفضَلُ مِن دِماءِ الشُّهَداءِ."
مرکب دانشمندان برتر از خون شهیدان است.

یقین یکی از مقامات عالی ایمان است، اما برای هر فردی ضروری نیست که به یقین مطلق برسد. درجات پایین‌تر از یقین، مانند علم‌الیقین، برای ایمان و عمل صالح کافی است. با این حال، اسلام تأکید می‌کند که هر فرد باید در حد توان خود برای تحقیق و تفکر در مسائل دینی تلاش کند و از تقلید کورکورانه پرهیز نماید.
پژوهش، چراغی است که انسان را از تاریکی جهل به نور یقین هدایت می‌کند. ایمان واقعی، نتیجه پژوهش و تلاش مستمر در شناخت حقیقت است. بنابراین، روز پژوهش یادآور این وظیفه مهم است که با تحقیق و تفکر، به درجات بالاتری از معرفت و یقین دست یابیم.