نگاهی آماری به تغییرات صادرات غیرنفتی ایران

تحریم در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و به سال‌ها پیش بازمی‌گردد. تحریم‌ هایی که علیه ایران در طول چهل سال وارد شده اثرات متفاوتی بر اقتصاد کشور داشته است که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. قبل از شروع تحریم در ایران، آمریکا و آلمان از شرکای تجاری ایران به شمار می‌رفتند اما این شراکت سرانجامی نداشت و در حال حاضر ایران چهار دهه پرفرازونشیب ناشی از تحریم را گذرانده است.

ایران و آمریکا روابط تجاری خوبی با یکدیگر داشتند که این مبادلات از سال 1356 آغاز شد و واردات و صادرات بسیاری بین این دو کشور صورت می‌گرفت. در این میان، وقفه‌ای بین تجارت ایران و آمریکا ایجاد شد که علت آن را می‌توان زندانی شدن دیپلمات‌های آمریکایی در ایران دانست. (1)

بعد از این اتفاق، تا حدود یک سال، مبادله‌ای بین این دو کشور انجام نشد. تا سال 1360 که روابط مجددا از سر گرفته شد؛ اما با این حال روابط تجاری با پستی بلندی‌های بسیاری انجام می‌گرفت و در اواسط دهه هفتاد تحریم‌ ها کار خود را آغاز کردند. این دوران با ریاست جمهوری بیل کلینتون همراه بود که مدت زمانی نیز هم‌زمان با دولت محمد خاتمی کمی از شدت تحریم‌ ها کاسته شد. (1)

با گذشت زمان و شروع به کار ایران در زمینه انرژی هسته‌ای، بسیاری از کشورهای غربی و مهم‌ترین آن‌ها آمریکا، میزان تحریم‌ ها را افزایش دادند و به همین ترتیب در بسیاری از موارد ایران مورد تحریم قرار گرفت.

این روابط تا به توافق رسیدن کشورهای گروه 1+5 و ایران بر سر انرژی هسته‌ای دچار مشکل بود که با این توافق، تجارت میان کشورهای ایران و آمریکا مجددا به مسیر مطلوبی بازگشت.

این مسیر از سال 1394 شروع شد و تا اوایل سال 1397 ادامه داشت؛ اما با توجه به سابقه عجیب روابط این دو کشور با یکدیگر باز هم مشکلاتی بر سر راه واردات و صادرات به وجود آمد و اولین مرحله تحریم‌های آمریکا بر علیه ایران شروع شد و در آبان ماه سال 1397 دومین مرحله تحریم‌ ها راه خود را به سوی ایران باز کردند. (1)
 

آثار تحریم بر اقتصاد کلان و افزایش تورم

تحریم‌ها متأسفانه بر شاخص‌های متفاوتی از قبیل تورم در کالاهای مصرفی و انواع خدمات و تولید ناخالص ملی تأثیر بسیاری گذاشته‌اند. یکی از مهم‌ترین اثرات تحریم بر اقتصاد، تورم است که این موضوع در بخش‌های تولیدی نسبت به بخش مصرفی بیشتر بوده است و همین امر باعث افزایش تورم در اقتصاد کشور بوده است. تحریم و تورم باعث افزایش بی‌اندازه هزینه‌ها و قیمت کالاها می‌شود و همین افزایش هزینه ضرر قابل توجهی به بخش خدمات مصرفی وارد می‌کند.(2)



بالا رفتن عجیب نرخ تورم را باید به تغییر نرخ ارز مرتبط دانست. همان‌طور که می‌دانیم با افزایش نرخ ارز به مراتب هزینه‌ها و قیمت کالاهای مصرفی و غیرمصرفی نیز بالا خواهند رفت. تحریم‌ها در زمینه‌های مختلف اقتصادی و صادرات غیرنفتی اثرات مخربی داشته است و تولید و رفاه عمومی مردم نیز به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است.

آثار تحریم در تمام جنبه‌های متفاوت اقتصاد کشور و زندگی مردم به خوبی نمایان است. یکی از این آثار مربوط به مواد اولیه است. تحریم‌ ها باعث شده‌اند تا بسیاری از تولیدکنندگان و کارخانه‌دارها با مشکل تأمین مواد اولیه روبرو شوند؛ زیرا آن‌ها قادر به وارد کردن مقدار زیادی از مواد اولیه از کشورهای دیگر به کشور خودمان نیستند. (2)

درواقع با مشکلات وارد کردن مواد اولیه و نرخ بالای ارز، تولیدکنندگان مجبور هستند مبلغ قابل توجهی به هزینه محصولات خود اضافه کنند و به همین ترتیب قیمت انواع کالاهای مصرفی و غیرمصرفی بالا می‌رود و بسیاری از مردم که درآمد کمتری دارند قادر به تأمین مایحتاج خود نخواهند بود.

برخی از تولیدکنندگان نیز محصولات خود را برای فروش به کشورهای دیگر صادر می‌کنند؛ زیرا نمی‌توانند در داخل کشور از فروش قابل توجهی برخوردار شوند و ترجیح می‌دهند تا برای محصولات خود مشتریانی پیدا کنند که توانایی مالی بهتری دارند. تحریم بیشترین تأثیر را بر روی زندگی مردم گذاشته است و در واقع درصد بیشتری از جمعیت کشور ایران که حقوق کمی دارند بیشترین آسیب را می‌بینند. (2)
 

آثار تحریم بر سطح رفاه اجتماعی

از دیگر آثار تحریم‌ ها بر روی زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم، باید به معضل بیکاری اشاره کرد؛ با وجود تحریم همان‌طور که ذکر شد نرخ تورم بالاتر می‌رود و همین امر باعث افزایش نرخ بیکاری می‌شود.

تولیدکنندگان هزینه می‌کنند اما این تلاش‌ها سودی برای آن‌ها ندارد، هنگامی که شرکت یا کارخانه شما سود مورد نیاز را دریافت نکند، ناچار هستید تا برنامه‌ریزی‌های خود را تغییر دهید. کاهش نیروی کار به دلیل مشکلات مالی یکی از مهم‌ترین موارد در افزایش نرخ بیکاری است. (2)



در کنار صادرات غیرنفتی که تحریم آسیب قابل توجهی بر روی آن داشته است، نمی‌توان از صادرات نفت نیز غافل شد که یکی از مهم‌ترین مسائل در کشور ما محسوب می‌شود. تولید نفت بر اثر تحریم به میزان زیادی کاهش پیدا می‌کند و به همین میزان، تولید ملی نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

در واقع تحریم نفت، تولید آن را نیز کاهش می‌دهد. بودجه کل کشور به نفت وابسته است و تحریم صادرات نفتی باعث کاهش درآمدهای وابسته به نفت می‌شود و به همان میزان بودجه دچار مشکلات عدیده‌ای می‌شود.

کسری بودجه متأسفانه فشار بیشتری به اوضاع معیشتی و اقتصادی مردم وارد می‌کند، تحریم‌ ها چه در صادرات نفتی و چه در صادرات غیرنفتی آثار متعددی بر روی اقتصاد کشور و رفاه عمومی مردم دارند و در مقابل انگیزه لازم برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های متفاوت اقتصادی نیز کاهش پیدا می‌کند. (2)
 

تغییرات ناشی از تحریم‌ها بر صادرات غیرنفتی

با افزایش تحریم‌ ها از چهار دهه پیش تا به امروز، مشکلات عدیده‌ای در بخش‌های تولید و صادرات به وجود آمده است و در واقع این دو بخش را باید مهم‌ترین نتیجه آسیب‌های تحریم دانست. صادرات غیرنفتی در سال 1397 بین بخش‌های مختلفی تقسیم شده بود؛ به این صورت که در بخش کشاورزی حدود 9 درصد، بخش پتروشیمی حدود 32 درصد، صنعت به شکل تقریبی 44 درصد و در بخش‌های دیگر نیز به همین ترتیب از درصدهای کمتری برخوردار بوده است.

در کشور ما تولید بر اساس واردات انجام می‌شود و برنامه‌ای برای گسترش و توسعه صادرات وجود ندارد و این نقص بزرگی محسوب می‌شود. با تغییر نرخ ارز و بالاتر رفتن آن تولیدکنندگان دیگر توانایی صادرات بیشتر و همچنین توسعه تولید محصولات خود را نخواهند داشت، اگر هم توانایی صادرات بیشتر را داشته باشند به ناچار جمعیت ساکن در داخل کشور با افزایش بی‌رویه کالاهای داخلی روبرو هستند. (3)



تحریم‌ ها فشار بسیار زیادی به جمعیت تولیدکننده در کشور وارد می‌کند و تولیدکننده، توانایی وارد کردن انواع مواد اولیه و صنایع لازم را پیدا نخواهد کرد. در حال حاضر نیز بیشترین میزان صادرات ایران به کشورهایی مانند عراق، ترکیه، اندونزی، پاکستان، چین، افغانستان و... انجام می‌شود که در مقابل تجارت با کشورهای اروپایی سود و منفعت کمتری برای کشور خواهد داشت. متأسفانه میزان صادرات غیرنفتی ایران به کشورهای اروپایی میزان قابل توجهی کاهش یافته است و با وجود تحریم‌های سخت این میزان تغییر نخواهد کرد. (3)

صادرات غیرنفتی در کشور اگر با ثابت بودن نرخ ارز همراه می‌شد، موقعیت‌های بهتری را برای ایران رقم می‌زد. اما توجه به این نکته نیز الزامی است که کاهش میزان بهای کالاهای صادراتی در گمرک را می‌توان نقطه مثبتی در صادرات غیرنفتی دانست. آثار تحریم را در سفرهای تجاری و سیاسی نیز باید مؤثر دانست، بسیاری از سفرهای تجاری و انجام مبادلات تجاری به ناچار باید در داخل کشور انجام شود.

ضعف در تجارت خارجی تأثیر مستقیم بر روی کیفیت بازار داخلی دارد و تمام این فرازونشیب‌ها را تنها مدیون معضلی به نام تحریم هستیم. بر طبق آمارهای موجود در صادرات غیرنفتی حدود 11 هزار صادرکننده در سال 1397 وجود داشته است که مبلغی حدود 40 میلیارد دلار برآورد شده است.

با توجه به قوانین سختی که در سامانه ارزی کشور تدوین شده است در همین سال شرکت‌ها و اشخاص حقیقی متعددی وارد بازار شده‌اند و میلیاردها دلار کالا صادر کرده‌اند. کالاها و مواردی که ایران می‌تواند به صادرات آن‌ها مشغول باشد بسیار اندک هستند که در بخش‌های فلز، کشاورزی، صنایع غذایی، پتروشیمی و... صادرات انجام می‌شود. (3)
 

راهکارهای مؤثر برای افزایش درآمدهای ارزی در نتیجه صادرات غیرنفتی

متأسفانه در طول دهه‌های پیشین در تاریخ اقتصاد کلان ایران درآمدهای ارزی کشور رقم چندان خوشایندی را نشان نمی‌دهند و شاید بتوان این موضوع را دلیل ضعف ما در برابر تحریم‌ها دانست و به همان نسبت، به دلیل کمبود کالاها و اقلام صادراتی کشور در صادرات غیرنفتی نیز ضعیف عمل کرده است. در کنار این مسائل می‌توان به نرخ بالای بیکاری، تغییر نرخ ارز و افزایش آن و بسیاری موارد دیگر نیز اشاره کرد. (4)



در این میان دولت باید نگاه ویژه‌ ای به شرکت‌های خصوصی که نقش مهمی در بخش صادرات دارند، داشته باشد و این شرکت‌ها را مورد حمایت خود قرار دهد تا آن‌ها بتوانند، در صحنه‌های بین‌المللی حاضر شوند و فرصت‌های بهتری برای کشور خود به ارمغان بیاورند. در واقع دولت باید تغییرات بسیاری در زمینه صادرات به وجود آورد و بخش اعظمی از سرمایه‌ گذاری‌ های خود را به صادرات اختصاص دهد. (4)

تحریم صادرات نفتی این امکان را به وجود می‌آورد که برنامه‌ریزی‌ها به سمت صادرات غیرنفتی پیش برود و باید حمایت‌های لازم از این بخش به خوبی صورت بگیرد. اگر تنوع و تعداد کالاهای صادراتی افزایش پیدا کنند به همان میزان در صادرات غیرنفتی موفق‌تر عمل خواهیم کرد.

بر اساس آمارهای موجود از سال 97 حدود 44 میلیارد دلار صادرات در کشور انجام شده و در مقابل حدود 42 میلیارد دلار نیز واردات از کشورهای دیگر صورت گرفته است. ایران این مبادلات را با کشورهای همسایه خود داشته است، اینکه ایران صادرات خوبی با کشورهای همسایه داشته است به این معنی نیست که سهم خوبی در تجارت جهانی داشته است زیرا میزان مبادلات ایران با کشورهای همسایه در مقایسه با دیگر کشورهای جهان اندک است.

با مروری بر روی تحریم‌های وارد شده بر ایران که به دو دوره تقسیم می‌شود، به این نتیجه می‌رسیم که در دوره اول که تحریم‌ها شدت کمتری داشتند آسیب جدی به تجارت جهانی وارد نشده بود اما با اوج گرفتن تحریم‌ها این آسیب‌ها نیز افزایش پیدا کردند و در زمینه صادرات و واردات با مشکلات بسیاری مواجه شدیم.

هدف تحریم‌ ها از سوی کشورهای دیگر مانند آمریکا ایجاد فشار برای دولت است اما این موضوع اولین و بیشترین اثر خود را بر روی جمعیت ساکن در کشوری که دچار تحریم شده است را دارد؛ این موضوع به سرعت بر روی قشر متوسط جامعه تأثیر خود را می‌گذارد. تحریم‌ های مالی نیز که تبعاتی مانند کاهش سرمایه‌گذاری را دارند باعث اختلال در تجارت جهانی می‌شوند. (4)

اهمیت حمایت از صادرات غیرنفتی

در میان انبوه تحریم‌ ها و شرایط سخت موجود حمایت صادرات غیرنفتی از اهمیت بسیاری برخوردار است. برای افزایش درآمد از طریق صادرات غیرنفتی، دولت موظف است تا از شرکت‌های بزرگی که می‌توانند در صادرات موفق ظاهر شوند، حمایت‌های لازم را به عمل آورد. صادرات غیرنفتی سبب می‌شود تا این شرکت‌ها نام ایران را در جهان پررنگ‌تر سازند.

در حال حاضر برند و برندسازی نقش مهمی در توسعه صادرات دارند؛ با تقویت این صنعت شرکت‌های بزرگ و صاحب‌نام می‌توانند رقابت خود را با دیگر برندهای خارجی آغاز کنند و در زمینه صادرات غیرنفتی درآمد بسیاری برای کشور به ارمغان بیاورند. در این میان از نقش فروش و بازاریابی نیز نباید غافل شد، برای تقویت نام و برندسازی شرکت‌های بزرگ باید بتوانند محصول و کالای خود را وارد دنیای مارکتینگ کنند تا در این راه به پیشرفت‌های بیشتری برسند. (5)

به دلیل مشکلات بسیاری مانند مسائل گمرکی و مالی که بر سر راه این گونه از صادرات برای کشور وجود دارد، بسیاری از محصولات داخلی به صورت بی‌نام صادر می‌شوند که این موضوع را می‌توان مسئله‌ای مهم بر سر راه برندسازی دانست. اگر دولت و سازمان توسعه تجارت مدیریت بهتری بر روی موانع موجود بر سر راه صادرات داشته باشند، می‌توان امید داشت که درآمد کشور به مرحله بهتری از صادرات غیرنفتی برسد.

موانعی مانند رقابت‌های کاذب بین تولیدکنندگان ایرانی که هر کدام می‌خواهند محصول خود را به فروش برسانند؛ اتحاد تولیدکنندگان و نگاه آینده‌نگر به اهداف تجاری می‌تواند نقش مؤثری در بهبود صادرات داشته باشد. مشکلات دیگر مانند دریافت ویزا برای هر بار سفر یا کمبود امکانات برای بسته‌بندی مناسب کالاها از مواردی هستند که باید توجه بیشتری را از سوی دولت و سازمان توسعه تجارت داشته باشند. (5)

صادرات غیرنفتی اگر در جهت توسعه و گسترش منطقی قرار بگیرند، می‌توانند موجب افزایش درآمدهای ارزی و کاهش نرخ بیکاری و... شوند. با بهره‌گیری از نیروهای درونی و حمایت از آن‌ها می‌توان قدم مهمی در جهت رشد تولیدات داخلی برداشت که این امر سبب می‌شود تا تولیدکنندگان در مسیر صادرات با کشورهای دیگر قرار بگیرند و کالاهای داخلی را با نام و برند داخلی به کشورهای دیگر صادر کنند.
 
جمع بندی و نتیجه گیری
ازآنجاکه ارزش پول کشور ما ایران کاهش پیدا کرده است، می‌توان از این موضوع که ممکن است باعث ناراحتی باشد استفاده بهینه کرد، به این معنا که بهای محصولات تولید شده در داخل برای کشورهای دیگر بسیار مناسب است و همین امر فرصتی برای افزایش صادرات غیرنفتی است.

دولت باید حمایت کافی و لازم از تولیدکنندگان داخلی و شرکت‌های بزرگ داشته باشد تا بتوانیم در مسیر بهبود و تقویت تولید ملی قدم‌های بزرگی برداریم. موارد بسیاری نظیر توسعه گردشگری، صادرات کالاهای مهم ایرانی مانند فرش، پسته و...، بهبود اوضاع گردشگری و صنعت توریسم و... اگر با حمایت، تدبیر و دوراندیشی همراه باشند می‌توانند کشور را در مسیر پیشرفت بیشتر هدایت کنند.

پی‌نوشتها
  1. www.farsi.euronews.com
  2. www.ier.ut.ac.ir
  3. www.brandeis.edu
  4. www.tccim.ir
  5. www.ptd-co.com