کپی رایت و جهش تولید؛ چگونه خیال هنرمندان را از سرقت آثار هنری راحت کنیم؟

لایحه حمایت از حقوق مالکیت آثار هنری و ادبی

بعد از تلاش‌های بسیار و کسب آگاهی در زمینه حقوق صاحب اثر، در سال 1346 وزارت فرهنگ، لایحه جدیدی را در 33 ماده به مجلس ارائه کرد و این لایحه، سرانجام در سال 1348 تحت عنوان حمایت از حقوق مالکیت آثار هنری و ادبی به تصویب رسید.

آثار مختلف ادبی و هنری در زمینه‌های گوناگون مانند فیلم، موسیقی، شعر، طراحی و نقاشی، نمایش، کتاب، معماری و... تحت حمایت حق صاحب اثر یا همان قانون کپی رایت قرار می‌گیرند و هر گونه تخلف و سوء استفاده از اثر جرم محسوب می‌شود. (1)
 

حق مؤلف و حق کپی رایت

در واقع مؤلف از این حق برخوردار است که اثر به نام او ثبت شود و حق تولید و تکثیر اثر تنها در اختیار او باشد، حق کپی رایت دربرگیرنده حقوقی است که یک مؤلف در کنار تولید آثار ادبی و هنری از آن‌ها برخوردار خواهد شد. این حق را می‌توان حمایتی از هنرمندان در زمینه‌های مختلف نامید که نسبت به تولید آثار خود امنیت لازم را داشته باشند (1).

کپی از آثار مختلف هنری و ادبی، در همه جای دنیا جرم محسوب می‌شود؛ اما در هر کشور، این موضوع قوانین خاص خود را دارد. حق کپی رایت در جهان تا زمان زنده بودن صاحب اثر و حدود 40 سال بعد از مرگ او اعتبار دارد.

یکی از انجمن‌هایی که در این خصوص راه‌اندازی شد «کنوانسیون برن» بود که بسیاری از کشورها در جریان حمایت از آثار هنری و ادبی قرار گرفتند و معاهده‌ای در این خصوص به امضای این کشورها رسید.

متأسفانه ایران در این جریان، جایگاهی ندارد و در هیچ توافق‌نامه یا انجمنی مشارکت نکرده و به همین دلیل، هیچ‌کدام از آثار هنرمندانِ ایرانی در کشورهای دیگر مورد حمایت قرار نمی‌گیرند.

در ایران تنها قوانین و ماده‌های محدودی برای حمایت از حق مؤلف وجود دارد که نمی‌توان آن را جریانی کامل و جامع به شمار آورد (1).

طبق ماده 23 در لایحه به تصویب رسیده در سال 1348 اگر شخصی بدون اجازه اثری را به نامی غیر از صاحب اثر منتشر کند، به 6 ماه تا 3 سال حبس محکوم می‌شود. قوانین متعددی نیز در خصوص حق ترجمه، حق انتشار لوگو، نام، عنوان و... وجود دارد.



طبق قانون کپی رایت، آثار مختلف هنری و ادبی بعد از تولید و عرضه، باید مورد حمایت قرار بگیرند که این حق، در بسیاری از کشورها ابزارهای لازم برای اجرای قانون را ندارند؛ به طور کلی هنرمندان در اقصی نقاط جهان با مسائل بسیاری در این خصوص دست و پنجه نرم می‌کنند.

در جریان حق کپی رایت حقوق مادی و معنوی به یک اندازه اهمیت دارند و این وظیفه قانون است که حمایت لازم را از هنرمندان داشته باشد.

بسیاری از هنرمندان هستند که نسبت به کپی آثارشان در خارج از کشور اعتراض داشته‌اند و قانون حمایت از آثار هنری و ادبی در کنار حفظ آثار داخلی نسبت به آثار خارجی نیز باید حساس باشند (1).

به عنوان مثال، شخصی که در مورد کپی اثرش در خارج از کشور اعتراض می‌کند، برای اثبات حرف خود باید مبلغ بسیاری هزینه کند و این هزینه ضرری بزرگ برای او خواهد بود.

دلیل پیوستن ایران به کشورهای عضو کنوانسیون برن نیز همین مورد است که بتوان در این شرایط پیگیری‌های لازم را به عمل آورد و از حقوق مادی و معنوی هنرمند دفاع کرد (1).
 

حمایت از هنرمندان و سرمایه‌ها

هنرمندان و آثارشان از سرمایه‌های ملی کشور هستند و باید قوانین سخت و گسترده‌تری نسبت به حمایت از آن‌ها تصویب کرد. در این خصوص سه لایحه در سال 1390 تحت عنوان حمایت از حق مؤلف به مجلس ارائه شد تا تجدیدنظر بیشتری نسبت به حمایت از هنرمندان در رشته‌های مختلف هنری و ادبی که شامل هنرهای دیجیتالی، رایانه و نرم افزاری نیز می‌شود، صورت بگیرد.

قوانین و ماده‌های جدیدی در این خصوص در مجلس ارائه شده تا این حمایت‌ها جدی‌تر انجام شود. همایش‌های تخصصی بی‌شماری نیز مبنی بر پیوستن به کنوانسیون‌های جهانی در کشور برگزار شده است که تلاش می‌کنند تا در مورد حق کپی رایت و حمایت از هنرمندان قدم‌هایی مؤثر بردارند.

کشور ما در خصوص حمایت از سرمایه‌های خود کمی کوتاهی کرده است؛ اما جای امیدواری دارد که در حال حاضر، توجه بسیاری به حق کپی رایت می‌شود و مسئولین مربوطه تلاش می‌کنند تا با پیوستن به کنوانسیون‌های بین‌المللی از حقوق هنرمندان حمایت‌های لازم را به عمل آورند (2) .

شرایط حمایت از هنرمندان و حفظ حقوق مادی و معنوی

یکی از راه‌هایی که در ایران برای حفظ حق مؤلف انجام می‌شود، ثبت اثر است. هر اثری که تولید می‌شود، باید در اداره کل حقوقی و مالکیت معنوی ثبت شود تا حق مؤلف محفوظ بماند.

بعد از ثبت، به هنرمند گواهی ثبت داده می‌شود و هرگونه حقوق مادی و معنوی اثر او حفظ می‌شود. ثبت اثر هزینه‌ای ندارد و به رسمیت شناخته شده است؛ اما هرگونه ثبت در سازمان‌های دیگر، غیرقانونی است. هنرمندان برای ثبت آثار خود تنها باید به اداره کل حقوقی و مالکیت معنوی مراجعه کنند (2) .

همان‌طور که اطلاع دارید تمامی آثاری که از ذهن، ایده و خلاقیت هنرمند بیرون می‌آید، باید مورد حمایت قرار بگیرند؛ اما در زمینه محفوظ ماندن حق مالکیت هنری و ادبی هر اثر باید به معنای واقعی اصیل باشد و الهام گرفته از تجربیات دیگران نباشد.

همچنین آثاری که از شکل ایده خارج نشده‌اند مورد حمایت قرار نمی‌گیرند. این امر به این معناست که هنرمند باید اثر خود را تولید کرده باشد و تنها ایده در ذهن کافی نیست.

از آنجا که قانون کپی رایت و حفظ حق مؤلف در کشور ما با مشکلات عدیده‌ای روبرو است، هر هنرمند باید هنگام ثبت اثر خود و تنظیم قرارداد، با آگاهی و دقت عمل کند. بسیاری از هنرمندان با قوانین حفظ آثار آشنایی کافی ندارند و همین امر سبب می‌شود تا آن‌ها نتوانند از آثار خود محافظت کنند (3) .

در این مقاله به حقوق مادی و معنوی اشاره کردیم که هر کدام از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار هستند. حق معنوی یک اثر جلوگیری از انتشار یا کپی غیرقانونی اثر است که بدون اجازه از صاحب اثر انجام می‌شود.

حق مادی نیز، در این عرصه به راحتی مورد سوء استفاده قرار می‌گیرد و هر اثری به اندازه تلاش و هزینه‌ای که برای آن صورت گرفته دارای ارزش مادی است.

نکات قابل توجهی در خصوص حمایت از هنرمندان و صاحبان اثر وجود دارد. یکی از مواردی که ممکن است با مشکل روبرو شود، استفاده از نام مستعار و یا آثار بی نام است.

برخی از هنرمندان، علاقه دارند که اثر هنری یا ادبی خود را با نامی مستعار و یا بدون نام منتشر کنند که این موضوع، ثبت اثر را با مشکلاتی مواجه می‌کند. اما به طور کلی اگر اصالت اثر به اثبات برسد مشکلی ایجاد نمی‌کند (4) .



به این موضوع اشاره کردیم که اثر باید از حالت ایده در ذهن خارج شده باشد. از زمانی که اثر در داخل کشور تولید و عرضه می‌شود از حق حمایت مالکیت هنری و ادبی برخوردار می‌شود. البته هر اثر ادبی و هنری باید مطابق با موازین شرعی و اخلاقی هر کشور باشد.

متأسفانه آثاری که برای اولین بار در خارج از کشور منتشر می‌شوند، حمایتی از جانب قوانین حمایتی داخلی دریافت نمی‌کنند. پس این شرط جزو موارد واجب است که برای برخورداری از حمایت باید اثر برای اولین بار داخل کشور تولید و منتشر شود.

مهم‌ترین نکته در برخورداری از حمایت و حق کپی رایت اصالت اثر است و به ‌هیچ‌ وجه نباید الهام گرفته از منابع و آثار دیگر باشد. در واقع باید اثری مستقل را برای ثبت و حمایت ارائه داد.
 

افزایش انگیزه و خلق اثر

انگیزه مهم‌ترین اصل در پیشرفت و خلق آثار بیشتر است. اگر انگیزه در هنرمندان از بین برود، سرمایه مهمی در جامعه از بین رفته است. برای ایجاد انگیزه و توسعه آن دولت و قوانین باید به شکلی جدی به حمایت از هنرمندان و تولیدکنندگان بپردازند. سرقت‌های ادبی و انتشار غیرقانونی و هرگونه تخلف در این مورد باعث کاهش انگیزه در هنرمندان می‌شود (4) .

حق کپی رایت و حمایت از حقوق مادی و معنوی آثار هنرمندان، انگیزه مضاعفی برای تولید بیشتر و ایجاد خلاقیت است که دولت باید توجه بیشتری به این موضوعات داشته باشد. در کنار این مورد، خرید آثار هنری نیز انگیزه بیشتری برای هنرمند ایجاد می‌کند.

زمانی که هنرمند، از عدم انتشار غیرقانونی اثر خود خیالی آسوده دارد و نگران این موضوع نیست که نظارتی بر روی حق کپی رایت وجود ندارد، به راحتی می‌تواند از حقوق مادی و معنوی اثر خود بهره‌مند شود (4) .

اگر این حمایت‌ها با روشی معقول و اصولی انجام شود و هر اثر به صورت قانونی فروخته شود و نگران کپی‌رایت نباشد، می‌توان گفت که هر هنرمندی به این شکل می‌تواند از حق مالکیت مادی و معنوی برخوردار شود.



بسیاری از آثار سمعی و بصری مانند فیلم و موسیقی در وب‌سایت‌های مختلف به شکل غیرقانونی به فروش می‌رسند و یا به آسانی در دسترس مخاطب قرار می‌گیرند، بدون اینکه مخاطب مبلغی را برای خرید اثر به صاحب اثر بپردازد.

متأسفانه نظارت کاملی بر روی این موضوع صورت نمی‌گیرد و بسیاری از هنرمندان در این زمینه با مشکلات عدیده‌ای روبرو هستند (4) . قوانین باید به شکل جدی‌تری نسبت به این موضوع عمل کنند تا بتوانند جلوی تعداد بی‌شمار سودجویان را بگیرند.

با تمام مشکلات موجود، مسئولین مربوطه تلاش کرده‌اند تا طبق لایحه مصوب سال 1348 نظارت بیشتری بر روی این موضوع داشته باشد. طبق این مصوبه هرگونه اثر ادبی مانند کتاب، شعر، تحقیق، پروژه و... هرگونه اثر سمعی و بصری، انواع صنایع‌دستی و هر اثر هنری، ادبی، فناوری، پژوهش، دیجیتالی و... موردحمایت مالکیت فکری، هنری و ادبی قرار می‌گیرد.

یکی از مواردی که قابل توجه است، غیر قابل ‌انتقال بودن آثار هنری و ادبی است؛ اما این مورد امکان دارد که مؤلف اثر خود را به دیگران واگذار کند.

به عنوان مثال استفاده از اثر برای پخش در رسانه‌های اجتماعی یا استفاده از آثار هنری در پروژه‌های مختلف. همچنین اگر یک اثر هنری دارای دو صاحب اثر باشد، حق مؤلف مشمول هر دو نفر خواهد بود.

یکی از مواردی که ممکن است باعث کاهش انگیزه در خلق آثار مختلف شود، کمبود اطمینان و ضمانت کافی از اجرای قوانین کیفری نسبت به کپی، انتشار غیرقانونی و سرقت‌های ادبی است. مسئولین باید شرایط این ضمانت را ایجاد کنند تا هنرمندان با انگیزه بیشتری به کار بپردازند (5) .

حق مالکیت را نباید با حق انحصاری اثر یکی دانست. در واقع هر هنرمند، با خلق یک اثر هنری اطلاعات، ایده‌ها، تجربیات و افکار خود را با مخاطبان به اشتراک می‌گذارد و این تنها یک معنا دارد.

این که هنرمند نمی‌خواهد بر روی اثر خود مالکیتی متعصبانه داشته باشد. بلکه تنها تلاش می‌کند تا اثر را به نام خود به ثبت برساند و به مخاطبانشان ارائه دهد(5).



در جهت حمایت از حق و حقوق هنرمندان قوانین متعددی در خصوص جرائم و سرقت‌های هنری و ادبی صورت گرفته است. هر کدام از قوانین در خصوص جرم مشخصی تصویب شده‌اند.

به جرم انتشار غیرقانونی اثر اشاره کردیم که این جرم شامل انتشار و پخش هر اثر سمعی و بصری است که به شکلی غیرقانونی انجام شده باشد. جرم چاپ ترجمه اثر نیز از دیگر مواردی است که در صورت تخلف بین 3 ماه تا یک سال حبس دارد.

همچنین اقتباس غیرقانونی و استفاده از عنوان و نام ویژه صاحب اثر از مواردی هستند که می‌توانند مجازاتی را برای شخص متخلف به همراه داشته باشند. دست بردن در جزئیات یک اثر یا به اصطلاح تحریف کردن اثر نیز جزو مواردی است که طبق قانون مورد بررسی و مجازات قرار می‌گیرد.
 

نتیجه گیری

هدف کپی رایت و حفاظت از حق مؤلف، حمایت از حقوق مادی و معنوی و اخلاقی اثر و صاحب اثر است. حق کپی رایت می‌تواند در جهت توسعه ارزش‌های فرهنگی و هنری قدم‌هایی مؤثر بردارد و باعث رشد انگیزه و خلاقیت بیشتر در هنرمندان شود.

امید است با توجه به قوانین مدنی ثبت شده و ایجاد بستر مناسب برای حمایت از آثار هنری، ادبی، علمی، فناوری، دیجیتال و... مسیر گسترده‌تری برای پیشرفت و توسعه در خصوص حق مالکیت مادی و معنوی باز شود.

پی نوشتها

1. www.isna.ir
2. www.vindad.com
3. www.sciencedirect.com
4. www.thebalancesmb.com
5. www.systemgroup.net