بررسی ظرفیت صادراتی صنایع دستی: توسعه هنر دست ایرانی‌ها در سال جهش تولید

ظرفیت صادراتی صنایع دستی

همواره تکیه بر درآمدهای نفتی و فرآورده‌های آن ما را از بهره برداری از استعدادها، قابلیت‌ها و ظرفیت‌های غیرنفتی سرزمین پر برکتمان محروم ساخته است و این به هیچ عنوان دلیل کاسته شدن ارزش این پتانسیل‌ها نیست.

صنایع دستی که ریشه در فرهنگ و تمدن ایران عزیزمان دارد، توانایی حمایت و پشتیبانی بازرگانی، اقتصادی، کارآفرینی و نهایتا ایجاد یک زندگی متعالی را برای ملت بزرگمان خواهد داشت.

سرزمین ایران با قومیت‌های گوناگون و هنر و ادبیات و فرهنگ مخصوص به خود، تاثیر ویژه‌ای بر دستاوردهای صنایع دستی می گذارد. ترک و لر و کرد و بلوچ،  ترکمن، بختیاری و عرب‌ و گیلک و... هریک آداب خود را دارند و بر اساس نیازهای بومی و ابزار و مواد اولیه و ذوق و خلاقیت فکری هر منطقه، مخلوق منحصر به خود را خلق می کنند. در سال جهش تولید، این چیزی بجز یک امتیاز بزرگ نیست و پتانسیلی که با مدیریت و برنامه ریزی صحیح، بسیار ثروت آفرین خواهد بود.

صنعتگران سرزمین پارس، از سفال و سرامیک، قلم زنی، خاتم‌کاری‌، منبت و معرق و میناکاری تا چاقوسازی و ظروف‌ مسی و قالی بافی، ‌ سوزن‌کاری و حصیربافی و غیره می سازند و می بافند و خلق می کنند و منتظر آن خورشیدی هستند که روزی طلوع کند و فروغ هنر صنعتگر ایرانی در پرتو آن دیده شود، درک شود و از رکود درآید. از سرزمین ایران سفر کند و صادر شود و ارزآوری بهینه داشته باشد و به ارزش افزوده‌ای که شایان آن است برسد.

بازار صنایع دستی در جهان

به گزارش ResearchAndMarkets.com ارزش بازار جهانی صنایع دستی که در سال 2017 به 5/526 میلیارد دلار آمریکا رسیده است، در سال 2023 به میزان 8/984 میلیارد دلار پیش بینی می گردد (1) . با گذشت سال ها، بازار جهانی صنایع دستی، تغییر طرح‌های قومی به الگوهای معاصر را به همراه افزایش روز افزون صنایع دستی، توسط جامعه نخبه تجربه کرده است.

بازار هدف بر اساس نوع محصول، به محصولات چوبی، ظروف دست ساز سفالی و فلزی، محصولات نساجی دستباف نظیر گلدوزی، قلاب دوزی، زری دورزی و جواهرات و زیور آلات تقسیم شده است و همچنین بر اساس کانال‌های توزیع در خرده فروشان انبوه، فروشگاه های بزرگ، فروشگاه های تخصصی، خرده فروشان مستقل، آنلاین و... تقسیم شده است که در حال حاضر، فروشگاه های بزرگ بیشترین فروش صنایع دستی را به خود اختصاص می دهند.

بازار جهانی صنایع دستی را به چهار بخش جغرافیایی قاره آمریکا، APAC یا آسیای شرقی و اقیانوسیه، اروپا و خاور میانه می توان تقسیم کرد که البته در سطح بین الملل بازار آمریکای شمالی بازار پیشرو است که اکثریت سهم جهانی را به خود اختصاص داده است و سایر بازارهای مهم در پله‌های بعدی قرار دارند.

تحلیلگران تحقیقات بازار، رشد عظیم 12٪ را در این حوزه پیش بینی می کنند زیرا که سرمایه گذاری اولیه اندک، هزینه راه اندازی معقول، نیروی کار ارزان، مواد اولیه در دسترس و هزینه حمل و نقل مناسب، محرک اصلی رشد این بازار است. صنعت صنایع دستی همچنین منبع مهمی برای مبادلات ارزی است و از پتانسیل صادراتی گسترده‌ای برخوردار است (2).

همچنین پیش بینی می گردد که عامل بسیار موثری در رشد گردشگری بین المللی و داخلی باشد. به عنوان مثال طراحی کمپین های گردشگری و افزایش تعداد گردشگران، منجر به افزایش فروش کالاهای صنایع دستی شده است.

افزایش گردشگری باعث افزایش تقاضا برای کالاهای فرهنگی، سوغات و هنرهای بومی می گردد. صنایع دستی یک صنعت پویا با بازارهای بسیار پراکنده است و توسعه آن تحت تأثیر عواملی مانند شرایط اقتصادی، فناوری، نیروی کار ماهر و استفاده خلاقانه از مواد اولیه است.
 

آیا محصولات صنایع دستی ایران را می شناسید؟

برخورداری از تاریخ و تمدنی چندین هزار ساله و تنوع قومی و طایفه‌ای، از ویژگی‌های کم نظیر ایران زمین به شمار می رود که کمتر کشوری از آن برخوردار است و به تبع برخورداری از این ظرفیت از شاخص هایی است که جذابیت و توانمندی صنایع دستی ایران را صد چندان می‌کند.

از 602 رشته صنایع دستی شناسایی شده در دنیا 299 مورد مربوط به ایران است که این مهم، کشورمان را به همراه چین و هند، جزو سه کشور برتر در حوزه تنوع در صنایع دستی می گمارد و امید است امسال در سال جهش تولید، پیشتاز‌تر از همیشه باشیم (3).

استانهای مختلف کشور هر یک مهد دست سازهای ویژه خود هستند که به اختصار در جدول ذیل آمده است (4).
 

استان مرکزی	فرش، قالیچه و گلیم، معرق، گیوه
استان همدان	کیف، کفش، کمربند چرمی همدان گیوه نهاوند، ملایر و تویسرکان سفالگری و سرامیک سازی لالجین
استان گیلان	صنایع چوبی و صندوق‌های مخصوص بولاکی حصیر بافی و بامبو بافی قالی، گلیم بافی، قلاب دوزی و شال بافی تالش‌ها و گالش ها سفال گری املش و روستای جیرده شفت چوموش دوزی یا چارق دوزی ماسوله
استان گلستان	فرش، قالیچه، پشتی، قارچین، گلیم، نمدبافی ترکمن پارچه بافی، شال و روسری ترکمن گلدوزی، سوزن دوزی، ابریشم دوزی بر پارچه ساختن آلات موسیقی سبد بافی، تولید وسایل چوبی زیور آلات ترکمن
استان لرستان	سیاه چادر، نمد، قالی، گلیم، چیت، جاجیم عشایر و روستائیان خراطی، ورشو سازی
استان مازندران	گلیم بافی، جاجیم بافی و نمد بافی ظروف سفالی، مجسمه ها و ظروف چوبی
استان قزوین	سوزن دوزی، گلابتون دوزی ساخت جعبه‌های آینه دار و حکاکی و قلم زنی
استان کهگیلویه و بویراحمد	قالی، گبه، گلیم، گچمه و جاجیم و خورجین
استان قم	فرش ابریشم سفال و سرامیک منبت کاری چوب
استان اصفهان	قالیبافی، گیوه بافی، عبابافی، پوست و پوستین دوزی، سکمه دوزی و قلاب دوزی قلمکارسازی، خاتم سازی، میناکاری، قلمزنی، منبت کاری سفال و سرامیک و کاشی سازی ملیله سازی، نقره سازی، طلاکوبی روی فولاد، زرگری و فیروزه کوبی نگارگری و مینیاتور
استان کردستان	فرش، گلیم، سجاده، نمد، نازک‌کاری زیورآلات کردی آلات موسیقی، صفحه شطرنج و سایر مصنوعات چوبی
استان کرمان	قالی، پته دوزی و سوزن دوزی
استان کرمانشاه	نمد قصرشیرین و اسلام آباد غرب و سرپل ذهاب گیوه و گلیم بافی هرسین
استان زنجان	چاقو سازی (قلم تراش، جیبی، دسته ملیله، کارد آشپزخانه و...) ملیله سازی چارق و فرش و گلیم
استان سمنان	جاجیم، قالی، گلیم، قالیچه، سفره‌های قلمکار سفال سرامیک و نمد
استان سیستان و بلوچستان	حصیر بافی، سوزن دوزی و خامه دوزی بلوچ سفالگری روستای کلپورگان شهرستان سراوان
شیراز	ریسندگی، قالی بافی گیوه دوزی نمد مالی حصیربافی و خراطی فلزکاری، خاتم کاری، منبت کاری، کنده کاری ظروف سفالی، سنگ تراشی و شیشه گری چرم سازی
استان بوشهر	گبه و گلیم گرگور بافی، حصیر بافی سفال و سرامیک
استان چهارمحال و بختیاری	فرش ،گلیم و جاجیم
استان خراسان	طلاکاری، فیروزه تراشی و ساخت انواع انگشتر و زینت آلات فیروزه و عقیق مشهد فرش کاشمر انواع پوستین و مصنوعات سنگی ترقبه و شاندیز گلدوزی، گلیم، خورجین، جوراب و شال کردهای شمال خراسان
استان خوزستان	عبا بافی شوشتر

علاوه بر انواع فرش ها که به عنوان یک کالای سرمایه‌ای و مصرفی ایرانی، در کشورهای مختلف دنیا محسوب می گردد، عمده صادرات صنایع دستی ایران را نقره جات و محصولات نقره کاری شده، خاتم کاری، محصولات فیروزه کوب و محصولات سرامیکی و مسی برای صادرات در سالهای اخیر تشکیل می دهند (5).
 

کشورهای بازار هدف ما کدامند؟

اهمیت صادرات صنایع دستی در کسب درآمد و رونق اقتصادی بر کسی پوشیده نیست. همچنین که نمایانگر قدمت، فرهنگ، تمدن و هنر اصیل ایرانی است، تجربه و مهارت و دانش صنعتگر ایرانی را نیز به رخ می کشد.

ایران جزء 40 کشور صادر کننده صنایع دستی به دنیا است و این روند، سال به سال با رشدی چشمگیر رو به افزایش است و با یاری خداوند، در سال جهش تولید با حمایت دولتمردان و همت جامعه بازرگانان به نقطه اوج خود خواهد رسید.

کشورهای آسیایی نظیر آذربایجان، هند، پاکستان، اردن، ازبکستان، ارمنستان، امارات قزاقستان، عراق، گرجستان و ترکیه از جمله بازارهای مستقیم مهم صادرات صنایع دستی ایران هستند (6).

گروه کثیری از تولیدکنندگان و بازرگانان محصولات صنایع دستی ایران را در بازارهای اروپا مانند اتریش، آلمان، اسپانیا عرضه می کنند و کشورهایی نظیر آفریقای جنوبی و کانادا و آمریکا نیز مستقیم و غیر مستقیم از مشتریان ما هستند (7).

اهمیت صنایع دستی در توسعه اقتصاد

از اهمیت تأثیرات توسعه صنایع دستی از تولید تا صادرات در توسعه اقتصاد کشور مطلع هستیم. آنچه مسلم است، این است که اولین نقش صنایع دستی در اشتغال‌زایی و رفع معضل بیکاری پدیدار می گردد.

بدیهی است یک جامعه در حال توسعه مانند ایران، با چالش ایجاد فرصت‌های شغلی برای جمعیت جوانش دست و پنجه نرم می کند. صنایع دستی به عنوان صنعتی کاملاً بومی و غیر وابسته، دارای ارزش افزوده بالایی است که آن را به صنعتی مناسب جهت اشتغال‌زایی بدل کرده است.

تولید صنایع دستی در مناطق روستایی و عشایری به ‌عنوان فعالیتی دائمی و فصلی مطرح می شود و در شهرها نیز می‌تواند به ‌عنوان کار دائم و غیردائم اشتغال زایی نماید.

نقش مهم دیگر صنایع دستی در افزایش درآمد سرانه جامعه است. صنایع دستی به دلیل سادگی تکنیک و در دسترس بودن منابع و مواد اولیه، قابلیت توسعه در شهر و روستا را دارد که به افزایش درآمد سرانه کشورهای در حال توسعه کمک می کند.

خوشبختانه با توسعه راه‌های ارتباطی و شبکه حمل و نقل در کشور، امکان دسترسی آسان روستائیان به شهرها بیش از گذشته بوده و با صرف کمترین هزینه و در کوتاه‌ترین مدت می‌تواند فرآورده‌های خود را به خریداران عرضه کنند.



نقش صنایع دستی در تولید ملی نیز بسیار حائز اهمیت است. از آنجا که صنایع دستی متکی به منابع داخلی است، به طور معمول بیش از 90 درصد ارزش داده‌ها در این رشته را که بیشتر شامل نیروی کار، مواد اولیه مصرفی و ابزار کار است، می‌توان در داخل کشور فراهم کرد.

سرمایه‌ای که برای صنایع دستی خرج می‌شود، بلافاصله و مستقیم در جامعه محلی گسترده می‌گردد و جامعه تهیه کنندگان مواد خام و تجهیزات اولیه، انبارداران و سیستم توزیع و نهایتا سیستم فروش عمده و خرده‌ فروشی را در بر می گیرد.

صنایع دستی در توسعه صادرات نیز نقشی به سزا دارد. ما را از اقتصاد تک ‌محصولی و یا صادرات مواد خام دور می کند و علاوه بر ارز‌آوری می‌تواند برای موارد بحرانی در کشور راهگشا باشد. با توصیه‌های مقام معظم رهبری در ابتدای امسال به عنوان سال جهش تولید، آنچه مسلم است با اقتدار به سوی توسعه این صنعت دیرینه خواهیم رفت.

در پایان آنچه مسلم است ایجاد مشارکت اقتصادی بانوان در این عرصه است. نیمی از جمعیت که گروهی از آنها سرپرست خانواده نیز هستند، در کارگاههای کوچک و یا حتی خانه‌ها فعالند و در فرایند توسعه و ایجاد ثروت سهم مهمی دارند؛ بخصوص زنان روستایی در کشورهای در حال توسعه در پایداری نظام اقتصادی، نقشی اساسی ایفا می‌کنند و اغلب 75 تا 80 درصد افراد شاغل در بخش صنایع دستی را زنان تشکیل می‌دهند (9) .

اگر چه صادرات رسمی صنایع دستی ایران به صورت مستقیم یا از طریق کشورهایی نظیر عراق و امارات و به صورت چمدانی توسط مسافران، به اقصی نقاط جهان صورت می پذیرد، اما پتانسیل ارزآوری این گنج عظیم بسیار فراتر از ارقام و اعداد کنونی است (7).

هرچند مشکلات ارزی و تحریم ها، گلوگاه‌های بزرگی هستند؛ اما نوآوری و خلاقیت و کیفیت بالای محصولات، اعتماد بسیاری را از سوی بازار جهانی جلب نموده است و ما را با تقاضاهای مکرر مواجه می‌سازد و تنها یک عزم ملی در سال جهش تولید به همراه ساماندهی اصولی، هدایت کننده ما به جریان دستیابی به بالاترین راندمان ممکن خواهد بود.

آنچه مسلم است برگزاری بازارچه‌های دائمی و فصلی به منظور بازدید تجار و گردشگران بین المللی و برگزاری نمایشگاه داخلی و بین المللی به منظور رایزنی با تجار بین المللی در حوزه توسعه بازار بسیار ارزشمند خواهد بود. برند سازی صنایع دستی ایران و تشویق ایرانیان مقیم خارج از کشور، هم راستای ترویج استفاده از این محصولات ارزشمند باید گام بعدی باشد.

به علاوه ایجاد تنوع محصولات در حوزه‌های مختلف نظیر زیورآلات شناسنامه دار یا عروسکهای مرتبط با شخصیت ادبیات و داستانهای ایرانی می تواند در ترویج فرهنگ ایران بسیار موثر باشد و در نهایت به ارزآوری کمک نماید (2).



گردشگری و احداث اقامتگاه‌های بوم گردی، بستری دیگر برای رونق صنایع دستی هر منطقه محسوب می گردد که در اقتصاد معیشتی جوامع محلی و توسعه پایدار این مناطق موثر است.

امروزه با وجود بستر اینترنت در تجارت جهانی می توان به استفاده بهینه از ظرفیت فضای مجازی برای توسعه، ترویج و رونق حوزه صنایع دستی پرداخت. باید در فروشگاه‌های اینترنتی حاضر شویم و در وب‌سایتهای تخصصی، محتوای مناسب و جاذب به همه زبان‌های دنیا به اشتراک بگذاریم تا دیده شویم و مطرح گردیم و بدانیم که حضور در این فضای نامحدود پر از پتانسیل، برداشتن گامی بلند در بازار بین الملل در این عرصه است.

پی نوشتها

1. www.researchandmarkets.com
2. www.irandoostan.com
3. www.eavartravel.com
4. www.vista.ir
5. www.iranhotelonline.com
6. www.h-kasiri.com
7. www.chtn.ir
8. www.iktv.ir
9. www.tarikhema.org