ریسک اعتباری

به طور کلی نظام اقتصادی و به ویژه بانک­ها با اشکال مختلف ریسک روبه­رو هستند که از میان آن ها چهار نوع ریسک اعتباری، ریسک عملیاتی، ریسک بـازار و ریسـک نقـدینگی بیشـترین لطمـه­ هـا را بـر پیکـر بانـک­هـا وار می­کنند. ریسک اعتباری به این دلیل در نهادهای مالی و اعتباری مورد توجه زیادی قرار دارد که با مسئله اصلی به نام پول در ارتباط است.

به جریان نیفتـادن این عنصر مهم مـی­توانـد اعتبـاردهی و قـدرت یک نهاد را تضعیف کند؛ به ویژه آنکه در ترازنامه نهاد پولی تسهیلات اعتبـاری بـه عنـوان مطالبـات مؤجـل و سپرده ­های اشخاص به عنوان دیون آتی تلقی می­شوند. به این معنی که وصول مطالبات به دفعـات مختلف غیرممکن، ولی تأدیه و پرداخت دیون (سپرده­ ها) در هر مرحله الزامی است، در غیر ایـن صورت نهاد پولی با ورشکستگی مواجه می­شود. (1)  



به عبارت دیگر ریسک اعتباری را تغییر در جایگاه یک نهاد به­ واسطه تغییرهای غیرمنتظره در کیفیت اعتباری آن نهاد تعریف کرده ­اند. به زبان دیگر ریسک اعتباری به خطری تعبیر شده که بر اساس آن، وام گیرنده به پرداخت اصل و فرع وام یا بدهی خود طبق شرایط مندرج در قرارداد قادر نباشد.

به عبارت دیگر مطابق با این ریسک، بازپرداخت­ها یا با تأخیر انجام شده یا اصلاً وصول نمی­شوند. این امر باعث پدید آمدن مشکل­هایی در گردش وجوه نقد بانک می­شود. در برخی مواقع ریسک اعتباری ناشی از ورشکستگی و عدم توانایی مشتریان بانک در پرداخت اصل و فرع تسهیلات است. همچنین این مسئله عبارت است از احتمال عدم بازگشت منابع مالی توسط بدهکاران.

در صنعت بانکداری یکی از موضوعات مهمی که همواره بایستی مدنظر سیاستگذاران اعتباری قرارگیرد، مبحث مدیریت ریسک اعتباری است که در ادامه بحث به آن خواهیم پرداخت. اما نظام بانکی در ایران همچون سایر کشورها نقش بسیار مهمی در اقتصاد ایفا می کند، زیرا علاوه بر آنکه بانک­ها واسطه وجوه در بازار پول هستند، رشد صنعت بانکداری یکی از مؤلفه­ های اصلی نظام مالی است. اعطای تسهیلات بانکی به صنایعی که ایجاد یا توسعه آن ها موجب ایجاد اشتغال، رونق اقتصادی و افزایش درآمد ملی می­شود موجبات توسعه اقتصادی پایدار در کشور را فراهم می ­آورند. (2)

هرچند موسسات مالی به دلایل متعددی در طول سال ها با مشکلات مواجه شده­اند، اما علت اصلی مشکلات جدی و مهم بانکی کماکان به طور مستقیم به عواملی نظیر استانداردهای ضعیف اعطای اعتبار به وام­گیرندگان و طرف های مقابل، مدیریت ضعیف ریسک پرتفوی، یا کم توجهی به تغییرات اقتصادی یا سایر شرایطی که می تواند به وخامت موقعیت اعتباری طرف های مقابل بانک منجر گردد، ارتباط می­یابد. (3) و (4)

نحوه محاسبه ریسک  اعتباری

سرمایه گذاران همواره با توجه به ریسک ها و بازده حاصل از یک فعالیت سرمایه گذاری خود را شروع می­کنند. نحوه اندازه گیری یا به عبارتی محاسبه ریسک های سرمایه گذاری بسته به نوع و شرایط فراهم شده متفاوت است اما به طور کلی با در نظر گرفتن مولفه های زیر می­توان میزان ریسک پذیری یک قرارداد را در نظر گرفت.
 
  • شخصیت
  • یا به عبارت دیگر میزان اعتبار نهاد مورد نظر که به عنوان مهمترین عامل در پیشبینی بازپرداخت به موقع تسهیلات به وسیله متقاضی توجه می­کنند. به وسیله این معیار، تعهد مشتری نسبت به بازپرداخت تسهیلات را بررسی می شود.
 
  • ظرفیت
  • با توجه به توانایی مالی متقاضی برای بازپرداخت تسهیلات میزان اعتبار او جهت اخذ آن جایگاه مورد بررسی قرار می­گیرد. این میان شغل متقاضی، سابقه کاری، میزان درآمد و تعهدات مالی و میزان وفاداری وی به آن تعهدات مورد تجه است. در ضمن مخارج متقاضی و اینکه آیا این مخارج از جایی تأمین می­شود یا خود فرد، تأمین کننده مخارج کسانی دیگر است و مهارت­های درآمدزایی متقاضی در اولویت قرار دارند.
 
  • سرمایه
  • همان ارزش خالص دارایی متقاضی و بیان کننده توانایی وی در باز پرداخت تسهیلات است.
 
  • وثیقه ها
  • منظور از این مهم همان دارایی های ارزشمندی است که برای بیمه کردن بازپرداخت تسهیلات گرو گذاشته می­شود تا در هنگام نکول (تعویق) تسهیلات برای جبران بدهی متقاضی به نفع بانک یا موسسه مالی مصادره می­شود.
 
  • شرایط
  • این مورد به شرایط اقتصادی عمومی که بر توانایی متقاضی برای بازپرداخت تسهیلات تأثیر می گذارد اشاره دارد. نکته اصلی در این مورد، امنیت شغلی متقاضی و موسسه هایی است که متقاضی برای آن ها کار می کند. (2)

لازم به ذکر است که ریسک اعتباری اغلب در موارد مربوط به اوراق قرضه، وام و اوراق مشتقه رخ می دهد. هر چقدر ارزش اولیه اوراق مذکور کمتر باشد، ریسک اعتباری آن ها نیز کمتر خواهد بود.

تاثیرات ریسک اعتباری بر نظام مالی

به طور کلی ذات نظام مالی و سرمایه داری بـه علت ویژگی های خاص خود همواره مستعد دریافت انواع ناپایداری­هـا و بحـران­هـا اسـت، از عوامل ساختاری که موجبات ایجاد بحران های مالی- بانکی را فراهم مـی­آورنـد مـی­تـوان بـه موارد زیر اشاره کرد:
 
  • جهـش اعتبـارات یـا وام دهـی بـی­قاعـده (توسـعه سـریع میـزان اعتبـار درکوتاه مدت)
 
  • عدم تطابق دارایی و بدهی
 
  • ناتوانی سیستم بانکی در پرداخت دیون ناشی از ضـعف در مدیریت نقدینگی

قبلا اشاره کردیم که ریسک اعتباری یا ناتوانی وام گیرنده برای اجرای مفاد قرارداد، از آن جهت در نهاد های پولی و اعتباری حائز اهمیت است که بر اساس اعتبارات مردم و سهام داران در بانک ها و نظام مالی به وجود می آید. بنا بر این در صورت عدم جریان منابع (یا همان پول) ، توان اعتباردهی و همچنین قدرت تأدیه بدهی نهاد پولی تضعیف شده و ممکن است منجر به ورشکستگی آن ها گردد.

نتیجه بر آن شد که هر چه ریسک اعتباری بیشتر و سیاست ها احتیاطی کمتر در اعطای وام ها، با نرخ بازدهی بیشتری برای دارایی ها همراه است. لذا مدیریت درست و بازرسی به موقع امور مربوطه می تواند تاثیرات منفی این مهم را کاسته و در راستای بهره بری بیشتر مسیر را هموار کند زیرا ثبات و بهبود عملکرد بانک ها باعث افزایش سـودآورى آن ها و هـمچنین افـزایش سطح رفاه عمومى جامعه نیز خواهد شد.

از این رو توجه بیش از پیش به ثبات بانکی و مدیریت ریسک در بانک­ها می تواند راهکارهای مؤثری را در بازارهای پولی و مالی ایجاد کند. ثبات بانکی می تواند بیانگر ساختار منابع بانکی و تأمین مالی دارایی­هـای مالی باشد.(5)

آگاهیم که ثبات سیستم بانکداری به عنـوان هسـته اصلی حوزه پولی- مالی نیاز به توجه ویژه دارد. لذا در دو دهه اخیر ثبات مالی به عنوان یکـی از اهـداف اصـلی نظـام اقتصادی مورد توجه بسیاری از سیاستگذاران و اندیشمندان واقع شده است و تحقیقات متعددی در این زمینه به انجام رسیده اند. (6)
 

چگونه می توان این ریسک را مدیریت کرد؟

همان طور که قبلا گفتیم در بازارهای مالی، سرمایه­گذاران نیازمند اندازه­گیری ریسک، از جمله ریسک اعتباری شرکت­ها و مشتریان هستند تا درمورد پذیرش سرمایه ­گذاری و میزان سرمایه ­گذاری تصمیم­گیری کنند. و اینجاست که اهمیت رتبه ­بندی اعتباری مشخص می­شود. رتبه­ بندی شرکت ها سبب می شود تا شرکت­های ضعیف، فاصله خود را با برترین­ها تشخیص داده و راهبرد مناسب برای رسیدن به آن ها را تدوین کنند و شرکت­های برتر با تعریف برنامه­ ها و راهبردهای مناسب برتری خود را مستحکم ­تر کنند. ارزش شرکت متأثر از سه نوع تصمیم مطرح شده یعنی تصمیمات سرمایه ­گذاری، تصمیمات تأمین مالی و تصمیمات تقسیم سود است. هنگامی که شرکت، استراتژی های تولید، سرمایه­ گذاری و رشد را به کار می­گیرد، تأمین مالی نقش مهمی را ایفا می­کند. (6)



همواره گفته شده قدم اول سخت ترین کار است و شاید در مسیر سرمایه گذاری قدم اول همان محاسبه میزان ریسک­ها و بازدهی ­های این امر باشد. گرچه با نوسانات اقتصادی نمی توان به نتیجه صد در صد مشابه با محاسبات روی کاغذ رسید اما نباید فراموش کرد که رسیدن به یک ثبات مالی نیازمند مدیریت دقیق است.

همانگونه که گفته می شود انسان سالم انسانی است که هیچ بیماری در حال حاضر سـلامت وی را تهدیـد نکـرده و بـه طور بالقوه در معرض ابتلای به یک بیماری جدی قرار ندارد؛ ثبات مالی نیز به وضعی گفته می­شود که بحران های مالی سیستماتیک ثبات اقتصاد کلان را تهدید نکند. (7)

مدیریت و کنترل ریسک مذکور، سیستم­های رتبه­ بندی اعتباری مشتریان ضرورتی انکارناپذیر است. چنین سیستمی، بر اساس سوابق و اطلاعات موجود، درجه­ی اعتباری مشتریان را تعیین و آنان را بر اساس میزان ریسکی که متوجه بانک خواهند کرد، رتبه­ بندی می­کند. بدیهی است چنین سیستمی نهاد مالی را در گزینش مطلوب مشتریان خود یاری کرده و ضمن کنترل و کاهش ریسک اعتباری، سطح بهره­ وری فرایند اعطای تسهیلات بانکی را ارتقاء می دهد. (2)

از آنجائی که همواره بانک­ها کانون اصلی ثبات مالی را تشکیل می­دهند، بحث ریسک و مدیریت آن در تعابیر مـالی و بـانکی همـواره مـورد توجـه قـرار گرفته است. لذا با توجه به تغییـرات مـداوم در عوامـل محیطـی و سیسـتم­هـای اقتصـادی هـر روز ریسک­های متفاوتی بر ساختار مالی بانک ها تأثیر می گذارد در این میان نظام بانکداری در ایران با عنایت به ویژگی های خاص خود با ریسک­هایی رو به­ رو است که شناسـایی و مـدیریت انـواع آن بسیار مهم است، به طوری که می­تواند به راحتی روش ها، استانداردها و آموزش ها و سیسـتم­هـایی برای کنترل، کاهش و پیشگیری از رخدادهای نامطلوبی که اثر تخریبی بـر حیـات بانـک هـا دارد،  منجر شود. (7)


نتیجه گیری و جمع بندی
نتیجه سخن اینکه در سال های اخیر به ­واسطه چالش­های اشاره شده به دنبـال هـر سـرمایه­گـذاری و اعطای وام، مواجهه بانک­ها و مؤسسات مالی با ریسک­های اعتباری ناشی از عدم بازپرداخت وام هـا یا سپرده­ها، به­ شدت افزایش یافته است. از طرفی نقش رتبه­ بندی اعتباری در کشورهای توسعه یافته توسط مؤسسات رتبه­ بندی ایفا می­شود که متاسفانه بازار سرمایه ایران فاقد چنین مؤسساتی بوده است.

شرایط فعلی بازار مالی، به­ویژه بازار سرمایه ایران به گونه­ای است که نیاز به وجود این موسسات بیش از پیش احساس می­گردد و باید توجه داشت که در کنار این نیاز، میبایست وجود سازوکارهایی همچون روش­شناسی برای رتبه ­بندی اعتباری به گونه ­ای جامع و درخور نیاز کشور صورت پذیرد. از طرفی با اعمال برخی طرح ها و تسهیلات تشویقی می توان مشتریان بدون ریسک را به مشتریان وفادار تبدیل کرد.

پی نوشتها
  1. رادفر، هادی و دیگران (1398) تأثیر همزمان ریسک نقدینگی و ریسک اعتباری بر ثبات بانک های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، فصلنامه سیاست های مالی و اقتصادی، صص 191-214
  2. قاسمی، احمد رضا و دیگران (1395) اندازه­گیری ریسک اعتباری مشتریان با رویکرد شبکه عصبی در یکی از بانک های دولتی، مجله مهندسی مالی و مدیریت اوراق بهادار، شماره بیست و هفتم
  3. پیمانی، مسلم و دیگران (1396) محاسبه ریسک اعتباری و تاثیر آن بر بازدهی در بورس اوراق بهادار تهران، فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات تجربی حسابداری مالی، صص 169-196
  4. رنجبر مطلق، لیدا (1384) اصول مدیریت ریسک اعتباری،گروه مطالعاتی بانکی و اعتباری
  5. مهرآرا، محسن و دیگران (1395) عوامل موثر در ریسک اعتباری بانک ها در ایران، دوفصلنامه علمی مطالعات و سیاست های اقتصادی، صص 27-56
  6. www.corporatefinanceinstitute.com
  7. www.investopedia.com