بازار مشتقات اعتباری

شاید تاکنون اصطلاح مشتقات اعتباری را شنیده باشید و این سوال برایتان مطرح شده باشد که این اصطلاح به چه معنا است؟ در دنیایی زندگی می کنیم که هر روزه علم اقتصاد بیشتر از گذشته اهمیت می یابد. این موضوع تنها مخصوص به نقطه ای مشخص از جهان نیست و در بیشتر کشورها، علم اقتصاد در رابطه با امور مالی رایج در یک مملکت تعیین کننده ی شرایط توسعه و پیشرفت آن کشور است. در چنین اوضاعی چه چیزی باعث پیشرفت علم اقتصاد در کشورهای توسعه سافته شده است؟

در پاسخ به این سوال می توان گفت که وجود متخصصان و اقتصاددانان در یک جامعه نقش مهمی در پیشرفت جامعه ایفا می کند اما حقیقت آن است که عنصر اصلی پیشرفت و توسعه در هر جامعه ای، میزان آگاهی عموم مردم از مسائل اقتصادی است؛ چرا که همین موضوع باعث می شود تا همه ی مردم با آگاهی و اطلاعات کافی در جامعه به فعالیت های مالی بپردازند و تا حد ممکن از آسیب ها و خسارات مالی  که باعث ضرر و زیان به جامعه می شود، جلوگیری کنند. آشنایی با مفهوم مشتقات اعتباری نیز می تواند تا حد زیادی اطلاعات افراد را در رابطه با مفاهیم اقتصادی کلی در نزد عموم مردم افزایش دهد.

مشتقات اعتباری در علم اقتصاد به عنوان ابزار های مالی شناخته می شوند که از آن ها می توان برای نقل و انتقال انواع ریسک های اعتباری استفاده کرد. مسلما اکنون با خود فکر می کنید که ریسک اعتباری به چه معنا است؟ ریسک های اعتباری یعنی این که در بین دو طرف یا چندین طرف قرارداد، امکان از دست رفتن سرمایه هر یک از سرمایه گذاران و طرفین وجود دارد و صد درصد نمی توان در مورد سود و زیان موجود در تعهد و قرارداد مربوطه اطمینان داشت. (1)

انواع مشتقات اعتباری

مشتقات اعتباری به موارد متعددی تقسیم می شوند که همه ی آن ها به عنوان یک ابزار کارآمد در اقتصاد مورد استفاده هستند. جالب است بدانید که مشتقات، بر اساس نوع و شکل ریسکی که در معامله های آن ها وجود دارد، تقسیم بندی می شوند. به بیانی بهتر ملاک تقسیم نوع مشتقات بر اساس نوع ریسک موجود در آن ها است.

توجه داشته باشید که در هر مشتقه اعتباری، قراردادی وجود دارد که در آن ریسک سود و زیان به نوع فعالیت چندین شرکت یا بخش وابسته است. هدف اصلی در استفاده ی جوامع مختلف از مشتقات اعتباری آن است که افراد و سرمایه گذاران بتوانند مدیریت ریسک داشته باشند و فعالیت های اقتصادی بخش های مختلف یک قرارداد مالی به گونه ای برنامه ریزی شود که علاوه بر همکاری همه ی اعضا، امکان سود دهی به حداکثر برسد و تا حد ممکن افراد و بخش های مختلف قرارداد با کمک یکدیگر ضرر و زیان را نیز به حداقل برسانند. (2)

مزایای استفاده از مشتقات اعتباری

همانطور که از مفاهیم و توضیحات بالا متوجه شدید، استفاده از مشتقات اعتباری باعث می شود تا در قراردادهای مالی، شرکت کنندگان به یکدیگر اعتماد کنند و ریسک معامله را بپذیرند و برای جلوگیری از ضررو زیان با یکدیگر برنامه ریزی نموده و مدیریت اقتصادی داشته باشند. چنین فعالیت هایی در یک جامعه به تدریج باعث سود دهی بخش های اقتصادی کوچک و معامله های جزئی می شود و به تدریج این موفقیت ها و قدرت ریسک پذیری به تمام بخش های جامعه منتقل می شود و در نهایت با جوامعی توسعه یافته روبرو خواهیم شد.

امروزه شاهد این موضوع هستیم که با رشد و پیشرفت مشتقات اعتباری قرارداد های مربوط به آن، نهاد های مالی مانند بانک ها می توانند با استفاده از آن ها به نوعی مدیریت ریسک اعتباری را افزایش دهند. بانک ها و نهادهای مالی می توانند به خوبی از مشتقات اعتباری به عنوان ابزاری در جهت پاسخ به نیاز های مالی خود  و به عنوان ابزاری برای پوشش و متنوع سازی ریسک های اعتباری استفاده کنند.

یکی از نشانه هایی که می توان آن را ملاکی برای موفقیت مدیریت ریسک مالی و کارآمدی استفاده از مشتقات اعتباری در نظر گرفت، تغییر ریسک اعتباری، از یک ریسک غیر نقد شونده و نامناسب برای معامله، به ریسک قابل معامله است. (3)



 انواع مشتقات اعتباری بر اساس دارایی پایه
قراردادهایی که بر اساس مشتقات اعتباری طراحی می شوند به نوعی هستند که نوعی توافق بین طرفین قرارداد صورت می گیرد که کار معینی در زمان معینی در آینده انجام شود؛ البته به این نکته توجه داشته باشید که در چنین قراردادهایی، میزان سود و ضرر افراد به صورت صد در  صد مشخص نیست و به همین دلیل هم چنین قراردادهایی به نوعی ریسک محسوب می شوند و باید طرفین قدرت مدیریت ریسک مالی داشته باشند تا بیشترین سود و کمترین ضرر را متحمل شوند.

در تمامی مشتقات اعتباری، بخش عمده ای از ارزش نهایی سرمایه گذاری از یک دارایی پایه تشکیل می شود که به آن ها در اصطلاح، نرخ مرجع می گوییم. بنابراین به خوبی می توان به این نکته پی برد که هر یک از زیر مجموعه ها و ابزار های مشتقات اعتباری بر اثر نوع عملکرد و ضرر و زیان دارایی پایه، متکی هستند. بنابراین انواع مشتقات اعتباری را بر اساس عملکرد دارایی پایه می توان به موارد زیر تقسیم کرد: (1) و (3)
 
1.  دارایی های واقعی
این دسته از دارایی ها کاملا ملموس و فیزیکی هستند، به نحوی که قابلیت لمس کردن در آن ها وجود دارد.
 
2.  دارایی های مالی
دارایی های مالی قابلیت لمس ندارند اما دارای اعتبار هستند؛ مانند: اوراق قرضه، وام و ارز و... که امروزه در جامعه ی اقتصادی نقش مهمی را ایفا می کند.
 

بازارهای مشتقات اعتباری

جالب است بدانید که قراردادهای مربوط به مشتقات اعتباری در دو بازار بورس و خارج از بورس مورد معامله قرار می گیرند که به اختصار با هر یک از آن ها اشنا می شویم:
 
1.  بازار بورس
این بازار به گونه ای سازماندهی شده است که از لحاظ فیزیکی در هر جامعه ای دارای مکان معینی است و میزان عرضه و تقاضا در این بازارها، تعیین کننده ی قیمت نهایی هر سهم است. طبق استانداردهای قوانین تجارت در هر کشوری، قراردادهای بورسی نیز دارای شکل استانداردی هستند و قیمت استانداردی که بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می شود، برای تمامی افراد به صورت یکسان است.
 
2.  بازار فرابورس
به جز بازارهای بورسی، نوع دیگری از مجموعه ی بازارهای سازمان یافته وجود دارد که آن هم از لحاظ فیزیکی دارای مکان معینی است که به آن فرابورس می گویند.این بازار به صورت شبکه ای اداره می شود و  مبنای اصلی نوع اداره ی آن، بر اساس ارتباطات تلفنی و رایانه ای است. در حالت کلی تمامی ارتباطات تلفنی و رایانه ای در بازارهای فرابورس ضبط می شود و در مواقع طرح دعاوی حقوقی یا اختلاف برانگیز حقوقی، طرفین قرارداد ها از آن  استفاده می کنند.

در مقایسه ی بازارهای بورس و فرابورس می توان گفت که مهمترین مزیت بازار فرابورس نسبت به بازارهای بورسی در آن است که عرضه تسهیلات و مشتقات اعتباری بیشتر است؛ چرا که در این بازارها معاملات بسیار زیادی صورت می گیرد که شرایط قرارداد ها را بازار تعیین نمی کند و طرفین قراردادها می توانند به صورت توافقی با یکدیگر معامله کنند.

مهم ترین چالشی که در بازارهای فرابورس در رابطه با مشتقات اعتباری مطرح است همان مدیریت ریسک پذیری است. طرفین در چنین قراردادهایی ممکن است ضرر و زیان را تجربه کنند و هیچ قطعیتی در رابطه با سوددهی وجود ندارد.  (3)

فعالان بازارهای مشتقات اعتباری

 
1.گروه اول
اولین فعالان بازارهای مشتقات اعتباری آن دسته از کسانی هستند که به سراغ ریسک و سرمایه گذاری در معاملات می روند. این افراد سعی می کنند تا میزان ریسک واقعی را به آن سطحی که خودشان در نظر گرفته اند برسانند و سرمایه خود را در معاملات قرار دهند. این عملیات نیز همان مدیریت ریسک نامی‌ده می شود. در بسیاری از موارد نیز دیده شده است که میزان ریسک در برخی از این معاملات به درصد کمی نزدیک می شود و این افراد هیچ نگرانی از بابت سرمایه گذاری خود ندارند.
 
2.گروه دوم
دومین فعالانی که در بازارهای مشتقات اعتباری به صورت جدی به فعالیت می پردازند، آن افرادی هستند که بر عکس گروه اول، به دنبال ریسک می روند و نمی خواهند درصد ریسک پذیری را کاهش دهند، این افراد در اصطلاح سفته بازان نامی‌ده می شوند و فعالیت های خود را به گونه ای سازماندهی می کنند تا با پیش بینی احتمالی قیمت های آینده ی مشتقات اعتباری، از این طریق سود زیادی را به خود اختصاص دهند.
 
نکته
به این موضوع توجه داشته باشید که در بازارهای مشتقات اعتباری، لزوما این قاعده وجود ندارد که حتما افرادی با قصد مصون سازی وارد معاملات شوند و دسته ای دیگر با قصد سفته بازی، معاملات را انجام دهند. در بسیاری از موارد دیده شده است که هر  دو طرف معامله ها به دنبال مصون سازی موقعیت و سرمایه های سپرده گذاری خود هستند اما تنها تفاوت طرفین شاید در نوع قصد و نیت و دیدگاه ایشان باشد. (2) و (3)

ابزارهای مشتقات اعتباری

در حالت کلی می توان ابزارهای مالی مشتقات اعتباری را به موارد زیر تقسیم کرد:
 
  • قراردادهای آتی
  • همانطور که از نام قرارداد آتی مشخص است، این نوع قرارداد به نحوی است که فروشنده براساس آن تعهد می کند که در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص شده را به قیمتی که در زمان حال تعیین می کنند، به فروش برساند و متقابلا طرف دیگر قرارداد متعهد می شود آن کالا را با آن مشخصات را در همان زمان خریداری کند.
 
  • قراردادهای اختیار معامله (آپشن)
  • قراردادی است که مزیتی برای خریداران در نظر گرفته شده است. این مزیت به این نحو است که اختیار و نه اجبار خرید یا فروش یک دارایی معین را در قیمت تعیین شده تا یک زمان مشخص اعطا می کند. از طرفی دیگر باید به این نکته نیز توجه داشت که فروشنده معامله اجبار دارد که تا پیش از انقضای مهلت آن، هر زمان که خریدار تمایل به اجرای قرارداد بسته شده داشت، مفاد قرارداد را به اجرا بگذارد و دارایی معین شده را در قیمت مشخص شده به فروش برساند.
 
  • قراردادهای فوروارد
  • فوروارد در حقیقت یک قرارداد استاندارد نشده به حساب می آید و قراردادی الزام آور بین دو طرف فروشنده و خریدار است. این قرارداد مبتنی بر آن است که خرید یا فروش یک کالا یا دارایی مالی معین، برای زمان مشخص در آینده با قیمت توافقی معین در روز انعقاد قرارداد باشد.

در اقتصاد این نوع قرارداد بر عکس قرارداد نقدی است که در آن طرفین به خرید و فروش دارایی در زمان حال به توافق می رسند. قیمتی نهایی که طرفین در رابطه با آن اتفاق نظر دارند، قیمت تحویل است. در چنین قراردادی، نحوه و شرایط انجام معامله به صورت کامل و دقیق در شرایط معامله ذکر می شود و علاوه بر آن، مواردی نظیر زمان و مکان تحویل دارایی، موضوع قرارداد و کیفیت آن نیز مشخص می شود.
 
قراردادهای سوآپ
این ابزار از مشتقات اعتباری در لغت به معنای معامله پایاپای، معاوضه، عوض کردن، مبادله کردن و جانشین کردن است و در اصطلاح، توافقی بین دو طرف برای معاوضه جریان نقدی در آینده است. (1) و (3)

پی نوشتها
  1. www.acfacademy.com
  2. www.indiamicrofinance.com
  3. www.investopedia.com