آشنایی با قوانین بورس و معاملات در بازارهای سرمایه ایران و جهان

قوانین بورس و معامالت در بازارهای سرمایه ایران و جهان

جهش اخیر بازار بورس باعث سیر مراجعه به ادبیات بازار سرمایه و تمایل قاطبه مردم به آشنایی دقیق تر با مفهوم، کارکرد و مزایای بازار سرمایه شده است. طی دوران متمادی بازار سرمایه نقش پشتیبان تولید را ایفا می کرده است و اصولاً فلسفه شکل گیری این بازار ایجاد مزایا و تسهیلات برای فرایندهای تولید، و بازار مبادله کالاهای تولیدی بوده است.

اما ظرف چند دهه اخیر بازار سرمایه هویتی مستقل در اقتصاد جهانی کسب کرده است و همین امر صاحبان خرد و کلان سرمایه را به سرمایه گذاری در این حوزه تشویق کرده است. تحولات اخیر کشورمان و خصوصاً رونق بی بدیل بازار بورس در چند ماهه ی اخیر نیز به این گرایش دامن زده است و خیل عظم صاحبان سرمایه را به خود جلب کرده است.



از این رو آشنایی بیشتر معرفی، کارکرد، مزایا، الزامات و باید و نبایدهای حضور در این بازار نکاتی است که عدم توجه به آن ها می تواند به هدر رفتن سرمایه های مردمی و آسیب های جبران ناپذیری تبدیل شود. در این راستا تلاش می شود ضمن معرفی ادبیات بازار سرمایه و ویژگی های آن، دید مخاطبین را نسبت به جوانب این بازار گشوده تر سازیم تا با ذهنیتی عمیق تر بدان توجه کنند.
 

بازار سرمایه چیست؟

برای تعریف بازار سرمایه ابتدا باید خاستگاه و جایگاه آن در بازار مشخص شود. طبق تعریف، بازار به فضایی گفته می شود که در آن کالاها و یا خدماتی خرید و فروش می شوند. خریداران وارد این فضا شده و به داد و ستد دارایی های خود می پردازند. حال اگر این دارایی ها فیزیکی باشند که در بازار به صورت فیزیکی فروش می روند، اما اگر دارایی ها مالی باشند در بازار مالی داد و ستد می شوند. (1)

بازار مالی به فضایی اطلاق می شوند که در آن دارایی های مالی نظیر سهام، بدهی، اوراق قرضه، ارز و نظایر آن خرید و فروش می شوند. بازار مالی این بستر را برای خریدار و فروشنده فراهم می کند که درون آن معاملات خود را انجام دهند و از مزایای آن بهره ببرند. (2)

بازار سرمایه در واقع بخشی از بازار مالی محسوب می شود. در طبقه بندی بازار مالی معیارهای متفاوت و بر حسب آن ها، طبقات متنوعی وجود دارد ولی اگر سررسید تعهدات مالی را به عنوان معیار در نظر بگیریم، بازار مالی به دو دسته بازار پول و بازار سرمایه تقسیم خواهد شد:
 

• بازار پول

• در این فضا ابزارها یا دارایی هایی معامله می شوند که قابلیت نقد شوندگی دارند. به عبارت دیگر اقلامی در این بازار دادوستد می شوند که جایگزین پول به حساب می آیند. سپرده ها، وام، حواله، برات، صورتحساب ها و نظایر آن از جمله این ابزارها هستند. این بازار به سرمایه گذاری های کوتاه مدت تعلق دارد و عمدتاً اسناد و دارایی هایی با سررسید کمتر از یک سال در آن داد و ستد می شوند. (3)

 

• بازار سرمایه

• در این بازار دارایی های میان مدت یا دراز مدت خرید و فروش می شوند. بازار سرمایه که بازار بورس و اوراق بهادار نیز خوانده می شود محل خرید و فروش اوراق قرضه، وام های، اوراق بهادار و سهام است. ویژگی این ابزارهای در این است که یا همچون سهام تاریخ سررسید ندارند و یا نظیر وام رهنی سررسید دراز مدت دارند. (2)

صاحبین دارایی اگر برای اولین بار در صدد فروش سهام دارایی شان هستند باید در بازار اولیه اقدام به عرضه و پذیره نویسی کنند، اما سهام در حال خرید و فروش در بازار ثانویه یعنی در همان محل بورس اصلی خرید و فروش می شوند. داد و ستد سهام در بازار ثانویه نامحدود است و سهام می تواند بارها و با قیمت های مختلف بر حسب شرایط بازار سهام، میان خریداران و فروشندگان داد و ستد شود. (4)
 

انواع بازار سرمایه در ایران

بازار سرمایه بر حسب کارکرد دارای چهار رکن زیر است:
 

بورس و اوراق بهادار

 این سازمان اولین بازار سرمایه کشور است که عمری به قدمت بیش از 5 دهه دارد. سازمانبورس و اوراق بهادار یک نهاد عمومی غیردولتی است که ماموریت خود را بدین شرح معرفی می کند: «مأموریت کلی سازمان بورس و اوراق بهادار عبارت است از ایجاد محیطی امن برای سرمایه گذاران در اوراق بهادار از طریق نظارت بر فعالیت مشارکت کنندگان در این بازار به گونه ای که کارایی، انصاف و نظم در این بازار حاکم باشد. نتیجه ی این اقدامات تسهیل در تشکیل سرمایه و به تبع، بهبود متغیرهای کلان اقتصادی خواهد بود.» (5)

بورس اوراق بهادار تهران پیشآهنگ بازار سهامداری و اوراق قرضه در کشور محسوب می شود. این سازمان در سال 1346 آغاز به کار کرد و به جز یک دوره رکود ده ساله در مقطع جنگ تحمیلی، با چشم پوشی از افت مقطعی میانه دهه 1380 شمسی، همواره متوسط رشد قابل توجهی را داشته است و این روند از سال 1399 بدین سو و به ویژه از ابتدای سال 1399 رونق چشمگیری را تجربه کرده است. (6)



بازار اوراق بهادار شامل شورای عالی بورس، هیئت مدیره، سازمان بورس، هیئت داوری، کانون های کارگزاران، معامله گران، بازرگانان، مشاوران و... به مثابه تشکل های خودانتظام، تابع قوانین بورس، دیگر ارگان ها و نهادها و قوانینی است که تشکیل و وضع شده اند تا سرمایه گذاران بخش حقیقی و حقوقی در فضایی شفاف، قانون مدار و منصفانه به خرید و فروش سهام و اوراق بپردازند.

سازمان بورس در بازار اولیه در خصوص عرضه عمومی سهام برای اولین بار تصمیم گیری می کند و همچنین نظارت، کنترل، رفع اختلافات از مجاری قانونی، برخورد با تخلفات و به طور کلی مدیریت موثر بازار ثانوی را نیز انجام می دهد. اطلاع رسانی در خصوص بازارهای اولیه و ثانوی از جمله اهم وظایف سازمان بورس است تا روند معامله سرعت و شفافیت لازم را داشته باشد. (7)
 

فرابورس

بحث راه اندازی بازارهای خارج از بورس در سال 84 و ذیل قانون بازار اوراق بهادار پیش بینی شد و سازمان فرابورس پیروی همین تصمیم در سال 1388 تأسیس گردید. فرابورس در بسیاری از کشورها برای آن دسته از بنگاه های اقتصادی است که به لحاظ شاخص های مالی نظیر سودآوری و شفافیت دچار ابهاماتی هستند. اما بر حسب قوانین و پیش بینی های داخلی، فرابورس در ایران محل عرضه سهام بنگاه هایی است که فاقد قابلیت و شرایط حضور در بازار بورس سهام هستند. فرابورس ایران یک شرکت سهامی عام است که ارکانی چون مجمع عمومی، هیئت مدیره، مدیر عامل و بازرس را شامل می شود.  (8) و (9)

این بازار مزایایی همچون برخی معافیت های مالیاتی، داد و ستد آسان و کم هزینه سهام، شفافیت بازار و معرفی شرکت ها و محصولات ارائه شده در سازمان به افکار عمومی را داراست و همچون یک بازار موازی پشتیبان بازار بورس ایفای نقش می کند. از این حیث سرمایه گذاران می توانند از مزایای این بازار نیز همچون بورس بهره ببرند. (10)
 

بورس کالا

فلسفه تشکیل بازار بورس کالا، «ایجاد یک بازار متشکل و سازمان یافته برای تقابل آزاد عرضه و تقاضا و دستیابی به اثرات مثبت این مهم در اقتصاد تولید و مصرف» معرفی شده است. نطفه این بازار در سال 1382 و ضمن تأسیس سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران شکل گرفت. پیروی آن و متعاقب شکل گیری بورس کالای دیگری به نام سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی در سال 1383، قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1384، زمینه های انحلال این دو سازمان و در عوض تأسیس بازار بورس کالای ایران را فراهم کرد. این سازمان از سال 1386 فعالیت خود را آغاز کرد و با توجه به اطلاع رسانی عمومی، شفافیت، معافیت های مالی و مزایایی از این دست توانسته است محل خرید و فروش کالا شود. (11)


 

بورس انرژی

عرضه کنندگان این بازار عمدتاً فعالان حوزه نفت، گاز، پتروشیمی و سایر حامل های انرژی، نیروگاه های برق و از این دست سازمان ها هستند. بورس انرژی ایران در سال 1391 و با هدف «ساماندهی، پذیرش، نظارت و تسهیل انجام معاملات حامل‏های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر حامل‏های انرژی، فراهم آوردن دسترسی غیر تبعیض آمیز و منصفانه اعضاء به بسترهای معاملاتی، همکاری و هماهنگی با نهادهای مالی، شرکت ها، سازمان ها و نهادهای متولی بازارهای انرژی از جمله وزارتخانه‎های نفت، نیرو و صنعت و معدن و تجارت و شرکت‎های ملی نفت ایران، ملی پالایش و پخش فرآورده‎های نفتی ایران، ملی صنایع پتروشیمی، توانیر، مدیریت شبکه برق ایران، مدیریت منابع آب ایران و سازمان حفاظت محیط زیست» تأسیس شد.

این سازمان همچون دیگر بازارهای سرمایه کشور دارای سامانه معاملاتی الکترونیکی است و بیش از 40 شرکت کارگزاری دارای مجوز در آن فعال هستند و بیش از 100 کالای مرتبط به انرژی در آن داد و ستد می شود. معافیت های مالیاتی، معافیت از تشریفات مزایده و مناقصه، تأمین کالا از روش های شفاف با قیمت های مناسب بدون موانع دست و پاگیر بوروکراتیک و کاهش ریسک های معاملاتی از مزایای حضور در خرید و فروش در بازار بورس انرژی است. (12)
 

مقایسه قوانین بازار بورس ایران و جهان

با وجود گام های موثری که خصوصا از سال 1384 بدین سو برداشته شده و قوانین و اقداماتی که در جهت رونق بورس و شفافیت آن وضع و اجرا شده است، اما هنوز مولفه هایی در بازار بورس پیدا می شود که آن را در مقایسه با استانداردهای جهانی شکننده تر می کند. گرچه مزیت نسبی بازار بورس طی ماه های گذشته شاخص های خیره کننده ای را به جا گذاشته است، اما تفاوت های بارزی با بورس های پررونق و باثبات دنیا دارد.

ساعت کار بسیار کم سازمان بورس ایران یکی از این تفاوت هاست. در حالیکه ساعات کار بورس های معتبر جهانی بین 6 الی 8 ساعت است این رقم برای بورس ایران بسیار کمتر است. ساعات کاری بورس ایران معمولاً از 9 تا 12.30 دقیقه است که این رقم با استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد. (13)

همچنین با وجود اهتمامی که در سال های اخیر برای شفافسازی قوانین و معمالات بازار بورس صورت گرفته است همچنان معاملات برخی شرکت ها بیرون از قید و بندهای رسمی انجام می شود و این امر باعث ایجاد مجاری اطلاعاتی غیررسمی و شفاهی شده است که می تواند باعث بی عدالتی اطلاعاتی و سوء استفاده صاحبان نفوذ از شرایط شود. (14)

عدم استقلال کامل بورس به لحاظ اقتصادی و حقوقی از دیگر چالش های پیش رو و نقاط ضعف آن در مقایسه با استانداردهای جهانی است. چنانکه بر حسب قوانین موجود برخی پست های کلیدی سازمان بورس از طریق دولت تعیین می شوند و همچنین بورس به کمک های اقتصادی دولتی نیز نیازمند است. این معضل بازار بورس را مستعد دخالتگری های دولت می کند. همچنین برخی فشارهای اقتصادی و سیاسی تحمیلی به کشور، مانع از برقراری ارتباط میان بورس ایران و بازارهای بین المللی شده است. (15)



به طور کلی چالش های ذکر شده و برخی دیگر از معضلات مانع تحقق کامل یک سازمان مستقل، خود انتظام، شفاف و پایدار مطابق با استانداردهای بین المللی شده است. اما با این وجود با نگاهی به روند بازار بورس طی نیم قرن فعالیتش می توان به سیر امیدوار کننده صعودی آن هم به لحاظ حقوقی، هم استقلال حقوقی اقتصادی، هم شاخص میزان اعتماد اجتماعی، هم شفافیت و بسیاری شاخص های دیگر پی برد. از این رو تقویت این روند از طریق رفع مشکلات و موانع می تواند گامی اساسی برای تقویت این بازار سرمایه بزرگ و رو به شکوفایی ایران شود.

گرچه سرمایه گذاری در هر بازاری، خصوصا بازارهای مالی مستلزم پذیرش درجه ای از میزان ریسک است و گریزی از آن نیست، اما نهادهای متولی می توانند با فراهم کردن زیرساخت ها و ترمیم معضلاتی که برخی از آن ها ذکر شدند، ضریب ریسک سرمایه گذاری را در درازمدت کاهش دهند. تحولات چند ماه اخیر بازار بورس آشکارا نشاندهنده اعتماد بالای جامعه به این سازمان است، اما تبدیل این اعتماد به یک سرمایه سازمانی درازمدت نیاز به اهتمام ویژه ای دارد که ایجاد شفافیت کامل در معاملات و از بین بردن هر گونه قیمت گذاری، سازماندهی، تصمیم گیری و نهادسازی موازی و غیر شفاف را ایجاب می کند. پیشگیری از نفوذ و دخالت عوامل غیر بازاری در بازار سرمایه پیش شرط جلب اعتماد عمومی و حفظ این سرمایه انسانی بزرگ جهت رونق بازار بورس است.
 

کارگزاری های بورس

کارگزاری های بورس در واقع بنگاه هایی هستند که سرمایه گذاران از طریق شان به بورس متصل می شوند. این کارگزاری ها مراتب ثبت نام و تأیید صلاحیت را انجام داده و از طرف سازمان بورس به عنوان کارگزاری های فعال معرفی می شوند و اسامی آن ها نیز در وبسایت سازمان بورس اوراق بهادار موجود است.

انتخاب کارگزار از طرف سرمایه گذار بستگی به پارامترهای متعددی دارد. سرمایه گذاران معمولاً رتبه کارگزار در سازمان بورس اوراق بهادار، قدمت آن، دامنه فعالیت ها و محدوده اختیارات طبق مجوز، و نیز حسن سابقه کارگزاران را به عنوان معیارهای انتخاب در نظر می گیرند. همچنین نوع خدماتی که می خواهیم از کارگزار بگیریم نیز ملاک مهمی در انتخاب به شمار می رود چرا که تمامی کارگزاران تمامی خدمات بورسی را در اختیار قرار نمی دهند.

در حال حاضر کارگزاری هایی نظیر اردیبهشت ایرانیان، ارگ هومن، ایساتیس پویان، بانک سپه، بانک سامان، بانک صادرات، بانک توسعه صادرات، بانک آینده، بانک کارآفرین و چندین کارگزاری دیگر حائز رتبه الف در بورس اوراق بهادار و رتبه ب در بورس کالای ایران هستند و می توانند خدمات بورسی در هر دو حوزه را به بهترین شکل ارائه دهند. اما سرمایه گذاران بسته به نوع نیاز خود و دیگر معیارهای ذکر شده می توانند کارگزاران مدنظر خود را انتخاب و از خدماتشان بهره ببرند. (16)
 

بازار بورس تهران

بورس محل ملاقات فروشنده و خریدار است. بنابراین بورس در واقع یک بازار است. در بازار بورس سهام یک شرکت، کالاهای مختلف و حامل های انرژی خرید و فروش می شوند. به وجود آمدن بازار بورس در کشورهای مختلف بیش از هر چیز به دلیل شفافیت بیشتر و رقابتی تر شدن کالاها بوده است. بورس تهران از چهار بازار تشکیل شده است.

بورس اوراق بهادار

فرابورس

بورس کالا

بورس انرژی

هر کدام از این بازارها محل خرید و فروش اوراق یا کالاهای خاصی هستند و همینطور قوانین شان با یکدیگر فرق می کند. به عنوان مثال در بازار بورس اوراق بهادار که عمدتاً منظور عموم مردم از خرید و فروش سهام در بورس معامله در این بازار است، سهام شرکت ها و کارخانجات عرضه می گردد در حالی که در بورس کالا، محصولات صنایع پتروشیمی، کشاورزی و فلزات معامله می شود. از طرفی در هر دو بورس کالا و انرژی یک محصول مورد معامله قرار می گیرد با این تفاوت که محصولات بازار بورس انرژی، حامل های انرژی نظیر نفت و برق هستند.

این بازارها از حیث نوع خریداران هم با یکدیگر متفاوتند. در حالی که خریداران سهام در بازار بورس اوراق بهادار را بیشتر مردم عادی که ممکن است چندان تخصصی هم در زمینه های اقتصادی نداشته باشند تشکیل می دهند، بازارهای کالا، انرژی و فرابورس را تجار، سفته بازان و سوداگران و معامله گران حقوقی در اختیار دارند. با این مقدمه در ادامه به توضیح بیشتر درباره هر یک از بازارهای بورس خواهیم پرداخت و با ویژگی هایشان بیشتر آشنا خواهیم شد.

بازار بورس اوراق بهادار

در این بازار شرکت هایی که توانسته باشند ضوابط مربوط به بازار بورس اوراق بهادار را از نظر کارشناسان سازمان بورس رعایت کنند می توانند به آن وارد شوند و اقدام به عرضه سهام نمایند. سهام یک شرکت به منزله مالکیت بخشی از آن شرکت توسط سهامداری است که آن را خریده است. سهام، سهادمدار را در منافع یا احیاناً زیان حاصل از فعالیت های آن شرکت سهیم می کند. عموم سرمایه گذران خرد در این بازار حضور دارند چرا که ریسک مناسب بازار و امکان سرمایه گذاری با پول کم، شرایط را برای حضور آنان مهیاتر از سایر بازارها کرده است. (17)

معمولاً شرکت ها برای تأمین سرمایه به این بازار پا می گذارند و با عرضه مجموعه خود در قالب سهام به مشتریان، سرمایه لازم برای توسعه یا ترمیم خودشان را به دست می آورند.

در بازار بورس اوراق بهادار تهران دو تابلوی اول و دوم وجود دارد که به ترتیب نشان دهنده شرکت هایی با سرمایه بیشتر و کمتر هستند. شرکت هایی که در تابلو اول قرار گرفته اند سرمایه و سهام شناور بیشتری دارند. منظور از سهام شناور سهامی است که دارندگان آن نمی خواهند به واسطه آن اختیارات مدیریتی داشته باشند و هر لحظه آماده عرضه و فروش آن هستند.

زمان داد و ستد در این بازار از 9 صبح تا 12:30 ظهر در روزهای شنبه الی چهارشنبه است. دامنه نوسان ارزش سهام نیز در این بازار 5 درصد است. دامنه نوسان به محدوده مجاز تغییر قیمت در طول معاملات یک روز می گویند. یعنی اینکه اگر قیمت سهمی تا پایان معاملات دیروز 1000 ریال بوده امروز می تواند حداقل 950 و حداکثر 1050 ریال شود. دامنه نوسان را بخش های نظارتی بازار بورس تعیین می کنند. این شاخص نشان دهنده میزان ریسک سرمایه گذاری در هر بازار بورس است.

کم ریسک ترین نوع سهام در بازار بورس اوراق بهادار به عرضه اولیه معروف است. سهم عرضه اولیه، سهام شرکت هایی است که برای اولین بار در بازار بورس عرضه می شوند. البته این به معنی تازه تأسیس بودن شرکت نیست. بسیاری از مجموعه های دولتی با سابقه در راستای خصوصی سازی در این بازار عرضه می شوند. این سهام در بیشتر مواقع رشد داشته و به سرمایه گذاران خود سود رسانده است.
 

بازار فرابورس

در همه کشورهایی که بازار بورس در آن ها وجود دارد بازار فرابورس نیز فعالیت می کند. برای اینکه بفهمیم فرابورس چه کارکردی دارد از یک مثال کمک می گیریم. اگر بازار بورس اوراق بهادار را به عنوان لیگ برتر فوتبال در نظر بگیریم، بازار فرابورس به مثابه لیگ دسته یک خواهد بود. البته این مقایسه کاملاً منطبق نیست اما تا حدودی می تواند شرایط فرابورس را توضیح دهد.

فرابورس محل داد و ستد سهام شرکت هایی است که نتوانسته اند شرایط ورود به بازار بورس اوراق بهادار را احراز کنند. این شرکت ها ممکن است تازه تأسیس باشند، سرمایه شان اندک باشد، صورت های مالی شفافی نداشته باشند یا اینکه به تازگی شرایط حضور در بورس را از دست داده باشند. مجموع این ویژگی ها فرابورس را به بازار پرریسک تری نسبت به بازار بورس اوراق بهادار تبدیل کرده است. ضمن اینکه ارزش مجموع مبادلات در فرابورس از بازار بورس اوراق بهادار (بورس) کمتر است.



در آمریکا که بورس هایی نظیر نیویورک (NYSE) یا نزدک (NASDAQ) به عنوان بازارهای بزرگ و اصلی شناخته می شوند، شرکت ها با قوانین سفت و سختی برای ورود به آن ها مواجه  هستند. مثلاً برای اینکه شرکتی بتواند سهامش را در بازار بورس نیویورک برای عموم عرضه کند حداقل باید 400 سهامدار که هر کدام حداقل 100 سهم دارند داشته باشد. این شرکت باید 1.1 میلیون سهم برای عرضه عمومی در بازار بورس داشته باشد که حداقل 40 میلیون دلار ارزش آن هاست.

همچنین شرکت باید سودده بوده و در سه سال قبلش حداقل به میزان 10 میلیون دلار (بدون کسر مالیات) درآمد داشته باشد، البته با در نظر گرفتن اینکه درآمد دو سال آخر هرکدام نباید کمتر از 2 میلیون دلار بوده باشد. همچنین شفافیت مالی بی چون و چرا نیز از شرایط ورود شرکت ها به بازار بورس نیویورک است. (18)
در نتیجه همانطور که انتظار می رود تنها شرکت هایی که سرمایه قابل توجه و استانداردهای دیگر این بازارهای بزرگ را دارند می تواند در آن ها عرضه عمومی سهام کنند.

اما می توان پرسید پس تکلیف شرکت هایی که چنین توانی ندارند و می خواهند از طریق عرضه سهامشان افزایش سرمایه دهند چه می شود. جواب این است که آن ها باید در لیگ های دسته پایین تر بازی کنند! به این لیگ ها در آمریکا بازارهای خارج از بورس (OTC Markets) و در ایران فرابورس گفته می شود.

فرابورس در ایران از 4 بازار تشکیل شده است.
 

• بازار اول

 

• بازار دوم

 

• بازار پایه

 

• بازار سوم

هر کدام از این بازارها قوانین مختص به خودشان را دارند که باعث می شود ریسک سرمایه گذاری در آن ها متفاوت باشد ولی به طور کلی درباره فرابورس می توان گفت که برای کسانی که با بورس و سرمایه گذاری آشنایی ندارند چندان بازار مناسبی نیست. البته بازار اول به نسبت سایر بازارها ریسک کمتری دارد و اکثر معاملات در این بازار انجام می شود. بازار دوم، پایه و سوم با ریسک بیشتر چندان مناسب سرمایه گذاران خرد نیستند.

به طور مثال با مطالعه و مقایسه شرایط ورود سهام شرکت ها به بازار اول و دوم می توان فهمید که چرا ریسک بازار دوم از بازار اول بیشتر است؛ برای ورود شرکتی به بازار اول حداقل دوسال فعالیت نیاز است در حالی که برای ورود به بازار دوم یکسال کافی است. حداقل سرمایه ثبت  شده  شرکت ها برای ورود به بازار دوم 10 میلیارد ریال است در حالی که برای بازار دوم یک میلیارد ریال است. نداشتن زیان انباشته برای ورود به بازار اول الزامی است در حالی که شرکت های زیان ده می توانند به بازار دوم راه یابند. (19) و (20)

در بازار پایه و سوم نیز شرکت ها صرفاً عرضه اوراق می کنند و از آنجایی که خرید و فروش اوراق سهام در کل کشور باید زیر نظر سازمان باشد بنابراین اوراقشان را در آنجا عرضه می کنند. دامنه نوسان سهام در این بازارها بین خریدار و فروشنده توافق می شود. سهام در بازار پایه در سه تابلو زرد و نارنجی و قرمز مبادله می شود که هر کدام دامنه نوسان متفاوتی دارند.

بورس کالا

بورس کالا از سال 82 به بعد در ایران پایه گذاری شد. اولین بار با عرضه فلزات آغاز به کار کرد و به تدریج محصولات کشاورزی و پس از آن محصولات پتروشیمی و سایر صنایع به آن اضافه شد. نیاز به بورس کالا در کشورهای صنعتی بسیار زودتر احساس شد. همانطور که پیش از این مطرح شد بازارهای بورس برای ایجاد شفافیت و گردش سرمایه در بازار بر اساس عرضه و تقاضا ایجاد شده است. درباره کالا نیز تا پیش از این بازارهای سنتی و روش های قدیمی بستر ایجاد داد و ستد را فراهم می کردند و این مسئله باعث بروز مشکلاتی می شد. از جمله این مشکلات می توان به شفاف نبودن قیمت ها، سودجویی های غیرمنصفانه و سوداگری اشاره کرد.

قراردادهایی که بر اساس آن ها کالا در بورس معامله می شود به هشت شکل تقسیم می شوند:
 

قرارداد نقدی

پرداخت بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در یک زمان و بر اساس دستورالعمل ها انجام می گیرد.
 

قرارداد سلف

کالا در آینده تحویل داده می شود ولی بهای آن در حین قرارداد پرداخته می شود.
 

• قرارداد نسیه

• کالا در زمان معامله تحویل داده می شود و بهای آن در تاریخ سررسید در آینده پرداخت می شود

 

قرارداد آتی

در این نوع قرارداد، فروشنده متعهد می شود که مقدار مشخصی کالا را در موعد مقرری در آینده تحویل دهد و خریدار نیز متعهد می شود که کالا به چنین مشخصاتی را بخرد. برای اینکه دو طرف در موعد مقرر از تعهد خود امتناع نکنند، طرفین وجهی را به عنوان شرط ضمن عقد در اتاق پایاپای قرار می دهند.
 

قرارداد سلف استاندارد

فروشنده مقداری دارایی مشخص را در ازای بهای نقد به خریدار می فروشد و خریدار می تواند تا زمان تحویل آن را به افراد دیگری بفروشد.
 

قرارداد اختیار معامله

در این قرار داد یک نفر حق خرید یا فروش کالایی را از دیگری می خرد.
 

صندوق های کالایی

یک امکان نوین سرمایه گذاری است که به خریدار این موقعیت را می دهد که به جای خرید و نگهداری کالای مورد نظرش و تقبل هزینه هایی نظیر انبارداری، حمل و نقل یا خسارات احتمالی دیگر اوراق صندوق کالایی را بخرد.
 

گواهی سپرده کالایی

گواهی سپرده کالایی نیز یک شکل از اوراق بهادار است که دلالت بر مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالا دارد. این کالا در انبارهای مورد تأیید بورس نگهداری می شوند. (21)

قراردادهای مختلف برای خریداران متفاوت در بورس کالا طراحی شده است. بورس کالا به طور کلی این مزیت را دارد که معاملات در شفافیت کامل انجام می شوند و نظارت دقیق بر این فرآیند وجود دارد. بازارهای بورس کالا در جهان، انبارهای مورد تأیید خودشان را دارند که کالاهای مورد معامله در آن ها نگهداری می شوند. بورس کالای ایران نیز در نقاط مختلف کشور انبار دارد و از این بابت خدمت مهمی را به خریداران و فروشندگان ارائه می کند.
 

بورس انرژی

 این بازار نیز مشابه بورس کالا است با این تفاوت که مواردی که معامله می شوند به جای کالاهای صنعتی و کشاورزی، حامل های انرژی هستند. بورس انرژی جدیدترین بازاری است که مجوز فعالیت گرفته است. این بازار از سال 1391 به عنوان چهارمین بورس رسمی کشور شروع به فعالیت کرد. اولین معاملاتی که در شرکت بورس انرژی انجام شد مربوط به حوزه برق، قطران و زغال سنگ بود.

این بورس قرار است به تدریج دستیابی به قیمت های تعادلی در حوزه حامل های انرژی را در آینده ممکن سازد. به منظور تشویق شرکت های عرضه کننده انرژی برای حضور در این بازار، 10 درصد از مالیات بر در‎آمد حاصل از فروش کالاهایی که در این بورس ها به فروش می‎رسند از بخشودگی مالیاتی برخوردار خواهند شد.(22)



در سال های ابتدایی تأسیس، بورس انرژی رونق چندانی نداشت ولی به تدریج از وضعیت اولیه اش فاصله گرفت؛ به طوری که ارزش معاملات در ماهای اخیر از نظر کارشناسان اقتصادی امیدوار کننده به نظر می رسد. (23)

بورس در ایران به 4 زیر مجموعه به نام های بازار بورس اوراق بهادار، فرابورس، بورس کالا و انرژی تقسیم می شود. هرکدام از این بازار ها متقاضیان خاص خودشان را دارند و برای حضور همه مناسب نیستند. عموم مردم وقتی از سرمایه گذاری و خرید و فروش سهام در بورس صحبت می کنند منظورشان بازار بورس اوراق بهادار است که در آن، سهام شرکت های مختلف به منظور افزایش سرمایه در آن عرضه می شوند. فرابورس بازار پر ریسکی است که معمولاً شرکت های نوپا، ناشناخته، کوچک و با سرمایه اندک در آن حضور می یابند. همچنین بازار اول فرابورس به نسبت بقیه بازارهای آن، کم ریسک تر است.

بورس های کالا و انرژی نیز که در سال های اخیر پا گرفته اند هدفشان سر و سامان دادن به بازار معاملات در حوزه کالاهای پایه کشاورزی، پتروشمی، صنایع و حامل های انرژی بوده است.
 

بررسی قوانین بزرگترین بازارهای بورس دنیا؛ بازار بورس ایران در کدام مرحله است؟

بازار بورس به شکلی که امروزه می­بینیم مسیر پُرفراز و نشیبی را طی کرده است. بیش از 500 سال از زمان آغاز سفر بازار سهام می­گذرد. داستان بورس با داستان به وجود آمدن شرکت سهامی تولید ادویه و واردات آن از آسیای شرقی به سمت اروپا شروع شده است؛ در زمانی­که بازرگانان برای جمع­آوری سرمایه­ی لازم و کاهش ریسک، به­صورت شراکتی این کسب­وکار را آغاز کردند و نتیجه­ی آن اختراع اولین شرکت سهامی در تاریخ بوده است. (24)

آشنایی با مفهوم سهام و بورس

هرسهم نماینده­ی کوچک­ترین واحد مالکیتی در یک شرکت یا کارخانه است. دارنده­ی سهام، به همان نسبتی که سهام در اختیار دارد در مالکیت شرکت یا بنگاه تولیدی شریک است.

بازار بورس، یک نهاد عمومی برای تجارت سهم­ها در میان خریداران و فروشندگان سهام و بیانگر نحوه­ی انجام معاملات آنان با یکدیگر است. این معاملات ممکن است شامل اوراق بهادار ذکر شده در بورس اوراق بهادار عمومی و همچنین سهام باشد که فقط به­صورت خصوصی معامله می­شوند. سرمایه­گذاری در بورس اوراق بهادار بیشتر از طریق کارگزاری­ها و سکوهای تجارت الکترونیکی انجام می­گیرد. (25)

در بورس اوراق بهادار، فعالیت­های منظم مالی خرید و فروش و انتشار سهام – برای شرکت­های دارای سهام عمومی – صورت می­گیرد. این فعالیت­های مالی عمدتا از طریق صرافی­های رسمی انجام می­شود که تحت مجموعه­ای از مقررات مشخص فعالیت می­کنند. در یک کشور یا منطقه ممکن است چندین مکان تجارت سهام وجود داشته باشد که امکان انجام معاملات در سهام و سایر اوراق بهادار را فراهم می­کند. دو اصطلاح بورس و بورس اوراق بهادار گهگاه به جای یکدیگر به­کار می­روند ولی درواقع اصطلاح بورس اوراق بهادار، بخشی از کل بورس است. (26)
 

جدول رتبه­ بندی بورس­های دنیا

رتبه	نام بازار بورس	محل استقرار
1	NYSE	نیویورک آمریکا
2	NASDAC	آمریکا
3	ژاپن	توکیو ژاپن
4	شانگهای	شانگهای چین
5	یورو-نِکست	آمستردام، لندن و پاریس
6	هنگ­­کنگ	هنگ­کنگ
7	لندن	انگلستان
8	شنزن	شنزن چین
9	تورنتو	کانادا
10	بمبئی	هندوستان

برخی از معروف­ترین بازارهای بورس در دنیا

 

• بورس نیویورک (NYSE)

بازار بورس نیویورک با نام مستعار «تخته بزرگ»، از زمان پایان جنگ جهانی اول، هنگامی­که از بورس اوراق بهادار لندن پیشی گرفت، به عنوان بزرگ­ترین بازار سهام در جهان باقی­مانده است. سرمایه­ی بازار آن در اکتبر 2017 بالغ بر 3/21 میلیارد دلار بوده است. مقر بازار بورس نیویورک در یازدهم وال استریت در منهتن قرار دارد و ساختمان آن در سال 1978 به عنوان یک نشانه ملی شناخته شده است. (24)



شروع و بسته شدن جلسات هر روز در ساعت 9:30 صبح و 4 بعد از ظهر است. ورزشکارانی مانند مایکل فِلپس و افسانه­ی بیس­بال، جو دی­مگیو، هنرمندانی چون لیزا مینلی و سیاستمدارانی همچون نلسون ماندلا و کوفی عنان از شخصیت­های اصلی و از پیشگامان بازوی بسته شدن جلسات در بازار بورس نیویورک هستند. مشهورترین شاخص بورس در نیویورک The Dow Jones است که توسط چارلز هنری داو، سردبیر وال استریت ژورنال پایه­ریزی شده است. (2)
 

NASDAC

این بازار بورس، دومین بازار بزرگ بورس اوراق بهادار در جهان است و مانند مورد قبلی در نیویورک واقع شده است. NASDAC، در سال 1971 توسط انجمن ملی فروشندگان اوراق بهادار یک گروه محلی از کارگزاران بورس تاسیس شد. این بازار بورس نخستین در نوع خود محسوب می­شد زیرا روش کارآمدتری برای تبادل اوراق بهادار با استفاده از اتومات/ خودکار کردن کامل آن­ها از طریق رایانه به جای افراد، ارائه می­داد. شاخص های اصلی مرتبط با آن ناسداک کامپوزیت و ناسداک 100 هستند. NASDAC، صدها شرکت مهم فناوری را در فهرست خود دارد از جمله: اپل، مایکروسافت، فیس بوک، تسلا، استارباکس، آمازون، کامپکت. به علاوه، در ناسداک 100 هیچ شرکت مالی­ای وجود ندارد. (24)
 

• گروه بورس ژاپن

بورس توکیو در 15 مه 1878 در پایتخت ژاپن تاسیس شد و سال ها بعد با بورس اوراق بهادار اوساکا در سال 2012 ادغام گردید. این بازار بورس، سومین بازار سهام بزرگ جهان از نظر سرمایه­گذاری در بازار است و مهم­ترین بازار سهام در آسیا قلمداد می­شود. این شرکت بیش از 2200 شرکت دارد و سرمایه در بازار آن تقریبا 6 میلیارد دلار در پایان سال 2017 بوده است. شاخص­های اصلی بورس توکیو از، نیکی 225 و نیهون کیزای­شیمبون مهم­ترین روزنامه مالی در ژاپن و J30 که شامل بزرگ­ترین شرکت­های صنعتی ژاپن است تشکیل شده است. (24)


 

• بورس شانگهای

این بورس در 26 نوامبر 1990 تاسیس شده و یکی از سه بازار مستقل در جمهوری محبوب چین است. شاخص اصلی آن  SSE Compositeاست، هرچند دارای شاخص­های SSE 50, SSE180 نیز هست.

مهم­ترین شرکت بورس اوراق بهادار شانگهای PetroChina، یک شرکت نفت­وگاز است که بیش از نیم میلیون نفر در آن اشتغال دارند و در ادامه­ی این رده­بندی توسط دو نهاد مالی، بانک صنعتی و بازرگانی چین و بانک کشاورزی چین قرار دارند. (24)
 

• بورس لندن

بورس اوراق بهادار لندن در سال 1801 تاسیس شد و آن را به قدیمی­ترین بازار سهام جهان تبدیل می­کند. این بازار بیش از 3000 شرکت از بیش از 70 کشور جهان دارد.

5 شاخص بازر LSE وجود دارند: FTSE200, FTSE100, FTSE 350، شاخص کلاه کوچک FTSE  و شاخص تمام سهام FTSE

امروزه بازارهای جهانی بورس تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا و رکود جهانی قرار گرفته­اند و تاثیر آن بر روی بسیاری از شاخص­های بازارهای سهام کشورها دیده می­شود. در میان بورس­های جهان، تنها بورس آمریکا با 22درصد رشد، و بورس­های دانمارک و عربستان با 13درصد افزایش شاخص و بورس شانگهای با رشد 12 درصدیِ شاخص در جمع بورس­های سودده در 6 ماه نخست سال 2020 قرار گرفته­اند. (27)

بورس ایران بعد از کشور زیمباوه و قبل از بورس ونزوئلا قرارگرفته است. با ثبت رشد 365درصدی در شاخص کل بورس تهران از ابتدای سال 2020 تا کنون، بازده تعدیل شده­ی شاخص کل بورس تهران در این مدت به حدود 325 درصد رسیده است. (27)

قوانین بازار بورس در ایران

• معاملات بورس اوراق بهادار تهران 5 روز در هفته به استثنای روزهای تعطیل و پنجشنبه­ها از ساعت 9 تا 12:30 ظهر انجام می­شود.

 

• معامله­ های بورس با معامله سهام آغاز و سپس معامله­ های اوراق قرضه و مشارکت را در برمی­گیرد.

 

• معامله­ های بورس به­ صورت حراج و یا قیمت مقطوع انجام می­شود و کارگزاران پیشنهادهای خرید و فروش خود را با توجه به دستورهای خریداران و فروشندگان با ذکر تعداد سهام یا مبلغ اسمی اوراق قرضه و مشارکت و قیمت آن­ها عنوان خواهند نمود.

 

• درصورتی­که کارگزاری اوراق بهاداری برای فروش با قیمت مقطوع عرضه کند، نمی­تواند قیمتی کمتر از قیمت مقطوع برای خرید اعلام نماید.

 

• هیات مدیره سازمان می­تواند در مواردی که قیمت پیشنهادی سهام درهرجلسه، نسبت به قیمت تعیین شده در بورس برای نخستین عرضه یا قیمت مندرج در تابلو، درحدی تغییر نماید که تشخیص دهد دلایل موجهی برای این نوسان وجود ندارد، از انجام معامله جلوگیری نماید.

 

• درصورتی­که هریک از کارگزاران درآن واحد تعدادی از سهام یک شرکت یا اوراق قرضه یا مشارکت را برای فروش به قیمت معین عرضه نمایند و تقاضای خرید تمام اوراق عرضه­شده به قیمتی کمتر از قیمت پیشنهاد شده شود، معامله فقط در مورد اوراق کارگزار یا کارگزارانی که آمادگی خود را به فروش اوراق قرضه به قیمت مورد تقاضا اعلام نمایند قطعیت می­یابد.

 

• درصورتی­که کارگزار فروشنده، اوراقی برای فروش عرضه نماید و کارگزار خرید قیمتی برای خرید اعلام کند و در صورتی­که کارگزار فروشنده پیش از پرداختن به معامله­های دیگر یا اعلام تنفس، صراحتا اعلام نماید در قیمت پیشنهادی حاضر به فروش اوراق عرضه شده نیست، کارگزار خریدار متعهد است قیمت پیشنهادی خود را حفظ و اوراق را در صورت موافقت کارگزار فروشنده به فروش به قیمت مزبور، خریداری نماید.

 

• کارگزاران فروشنده وظیفه دارند اسناد مربوطه به معاملات را پس از انجام، بی­درنگ تکمیل و امضا نموده و برای امضا به کارگزار خریدار تسلیم نمایند.

 

• کارگزاران باید مادام­که معاملات در جریان است محل معامله را ترک ننمایند، همچنین از تماس تلفنی یا حضوری با مشتریان یا ارباب رجوع دیگر بپرهیزند.

 

• معاملات اوراق قرضه و مشارکت طبق مندرجات راهنمای معامله­ های اوراق قرضه و مشارکت در بورس انجام خواهد شد.

 

• درصورتی­که کارگزاری نسبت به خرید تعدادی اوراق قرضه به نرخ معینی اعلام آمادگی نماید، معامله در مورد اوراق نخستین کارگزار یا کارگزارانی که حاضر باشند تمام یا قسمتی از اوراق را به قیمت مزبور به فروش رسانند، قطعیت می­یابد.

 

• درصورتی­که عرضه یا تقاضای کارگزاران فروشنده یا خریدار در قیمت­های معین اعلام گردد و در هر مورد خریدار یا فروشنده­ای در این نرخ­ها وجود نداشته باشد، عرضه و تقاضای مزبور پس از پرداختن به معامله­ی دیگر به خودی خود ابطال می­گردد و در صورت تمایل کارگزار، این عرضه و یا تقاضا دوباره در همان جلسه تکرار می­شود.

 

• در مواردی که کارگزاری نسبت به تضمین فروش یا اداره­ی امور مربوط به فروش مبلغ متنابهی اوراق تعهد نموده و نسبت به بازاریابی برای این اوراق اقدام نموده باشد، مراتب باید قبلا به اطلاع دبیرکل سازمان برسد تا وی بتواند با توجه به هزینه و زحمتی که کارگزار ذی­ربط در این زمینه متحمل گردیده، حق تقدمی برای وی درنظر بگیرد.

 

• وجوه مربوط به سهام معامله شده در بورس همراه با وکالت­نامه فروش سهام و اصل سهام باید حداکثر تا 72 ساعت از تاریخ معامله بین کارگزاران خریدار و فروشنده رد و بدل گردد.

 

• وجوه مربوط به معامله­های اوراق قرضه و مشارکت باید حداکثر ظرف 24 ساعت از تاریخ معامله واریز شود. بهره­ی گذشته اوراق تا روز دریافت وجوه به نفع فروشنده محاسبه و اخذ می­گردد.

 

• معامله­های اوراق قرضه و مشارکت طبق مندرجات راهنمای معامله­های اوراق قرضه و مشارکت در بورس انجام خواهد شد.

 

• درصورتی­که کارگزار فروشنده، خود نیز داوطلب خرید اوراق بهاداری باشد که عرضه می­نماید و قیمت پیشنهادی وی مساوی قیمت پیشنهاد کارگزاران دیگر باشد، حق تقدم همواره با کارگزاران دیگر است.

 

• کارگزاران نباید در مواقع انجام معاملات با یکدیگر در مورد مسائل مربوط به معامله­ها مشورت و تبادل­نظر کنند یا این­که در جریان معاملات برای معامله ی اوراق بهادار با یکدیگر قرار بگذارند.

 

• در مواردی­که در اعلام خریدِ کارگزاران یا قطعیت معامله، تردیدی وجود داشته باشد، رای دبیرکل سازمان یا نماینده­­ی وی درحال اختلاف قطعی است و باید از آن پیروی کنند.

 

• نمایندگان بانک­های کارگزار و شرکت­های مالی نمی­توانند در خرید سهام عرضه شده­ی مربوط به موسسه­­ی خود شرکت نمایند.

 

• درصورتی­که کارگزاری تعدادی اوراق بهادار برای فروش عرضه نماید و کارگزاران دیگر خریدار قسمتی از آن باشند، کارگزار عرضه کننده مکلف است پس از قطعی شدن معامله، اوراق را تفکیک و آن قسمت از اوراق را که نسبت به آن­ها تعهد خرید شده است به خریداران انتقال دهد. (28)

مقایسه بورس ایران و بورس های جهان

 

•  ارزش کل بازار بورس

• ایران از ارزش بورس بسیار پائینی در مقایسه با جهان برخوردار است.

 

• ساعات کاری بورس

• در ایران از 9 صبح تا 12:30 است ولی در بورس­های جهان، ساعت کاری بیشتر و تقریبا تا بعد از ظهر ادامه دارد.

 

• تعداد سهامداران

• در ایران رقم سهامداران فعال حدودا 5/5 میلیون نفر تخمین زده شده است، این درحالی است که در کشور آمریکا بیش از چندصد میلیون نفر در بورس­های آن کشور سهامدار هستند.

 

• در هیچ یک از بورس­های جهان، خرید و فروش سهام متوقف نمی­شود اما در بورس ایران ممکن است سهمی حتی یک سال متوقف و غیر قابل معامله باشد.
• در بیشتر بورس­های بزرگ جهان سود تقسیمی وجود ندارد و پولی بین سهامداران تقسیم نمی­شود ولی در بورس ایران، سود سالیانه تقسیم می­شود و از گردونه­­ی بورس خارج و معمولا دوباره وارد می­شود.

 

• ­شرکت های پذیرش شده در بورس در همه­­ی کشورها کاملا خصوصی هستند اما در ایران شرکت­های نیمه دولتی نیز در بورس وجود دارند؛ مانند شرکت مخابرات که کاملا خصوصی نیست و تنها مقداری از سهام آن در بورس معامله می­شود و عملا این شرکت در اختیار دولت است. (29)

آن­چه که روند بازار بورس در ایران در طی ماه­های گذشته نشان داده این است که بورس تهران به­جای اثرپذیری از عواملی همچون شیوع بیماری کرونا و دیگر خبرهای منفی، بیشتر به عوامل مثبت همچون افزایش نرخ دلار و البته جریان نقدینگی توجه داشته است.
 

مقایسه قوانین بورس تهران با بورس های دنیا

بورس پدیده ای همه گیر در دنیای امروز بشر است. این امر کشور توسعه یافته و یا در حال توسعه هم نمی شناسد. در حال حاضر بازار بورس تبدیل به یکی از اهرم های قدرت اقتصادی در هر کشوری شده است. حتی ونزوئلا با وجود نرخ تورم های 4 رقمی و افت ارزش پولی خود به نرخ های باورنکردنی نیز با رونق عجیبی در بازار بورس خود روبرو است. در ایران خودمان هر روز به تعداد افرادی که سرمایه های خود را وارد این بازار می نمایند، اضافه می شود.

در همین چند ماه گذشته در سال جدید شاهد ورود پول چند برابری نسبت به سال های قبل به بازار بورس هستیم. تا همین چند هفته پیش بیش از 1 میلیون و دویست هزار کد بورسی جدید در بازار بورس تهران به ثبت رسیده است که نشان از زیاد شدن توجهات به این بازار دارد. اما بازار بورس ایران در مقایسه با سایر بازارهای بورس جهانی در چه شرایطی قرار گرفته و نتایج مقایسه این بازارها با یکدیگر چه امری را نشان می دهد؟

در ادامه قصد داریم تا برخی از قوانین و اصول اصلی و پایه ای بازار بورس تهران را با سایر بازارهای جهانی مقایسه کرده و تفاوت های عمده ی آن ها را با هم مرور کنیم. از این جهت که مسئولین بازار بورس ایران چاره ای جز قرار گرفتن در مسیر سایر بورس های جهانی ندارند، آشنایی با این تفاوت ها می تواند شما را نسبت به آینده این بازار هوشیارتر کند.
 

قدمت بازار بورس تهران

برای اولین آیتم برای قیاس بازار بورس ایران و بازارهای بین المللی سراغ قدمت این بازار ها رفته ایم. نگاه به روز تولد بازار بورس تهران ما را به سال 1346 شمسی می کشاند. در این سال برای اولین بار بورس تهران به تبعیت از بورس های بزرگ بین المللی ایجاد شده و به عنوان یک بازار مالی فعالیت خود را آغاز کرده است. اما آیا واقعاً سن بازار بورس تهران به بیش از نیم قرن از نظر رشد می رسد؟

رونق و شناخت مردم نسبت به بازار بورس از دهه هشتم صده جدید و حوالی سال 1380 به بعد آغاز شده و تازه در سال های اخیر تعداد افراد معامله گر در این بازار به عدد قابل توجهی رسیده است. از این نظر مقایسه بازار بورس ایران با بازارهای بین المللی نشان از نوزاد بودن این بازار دارد. (30)



بازار بورس نیویورک به عنوان بزرگترین بازار بورس جهان در حال حاضر عمر خود را بزرگتر از 230 سال می بینید. این بازار برای اولین بار در سال 1792 پایه گذاری شده است. البته این عدد برای بازار بورس شانگهای چین که فعالیت خود را از سال 1860 آغاز نموده است، حوالی عدد 160 سال را نشان می دهد. البته نسبت به بازارهای بورس منطقه خاورمیانه، بورس ایران به نسبت بزرگتر و مسن تر است.

کل تعداد کد بورسی های صادر شده تا پایان مرداد سال 99 در بازار بورس ایران به حدود یازده و نیم میلیون کد رسیده است. با فرض جمعیت 80 میلیونی و زنده بودن همه این افراد، این رقم کمتر از 15 درصد کل را شامل می شود. در حالی که در کشور آمریکا با حدود 320 میلیون نفر جمعیت، مشارکت افراد در این بازار به بیش از 200 میلیون نفر رسیده است. از این جهت هم می توان بازار بورس ایران را بازاری کوچک و نوظهور نسبت به سایر بازارهای بورس بین المللی دانست. دقت کردن به این نکات ریز حتی می تواند درک درستی نسبت به صعودها و رکوردهای چند وقت اخیر شاخص بورس ایجاد نماید. (30)
 

مقایسه بازار بورس ایران از نظر ساعات معاملات

یکی از قوانین مهمی که حتما بایستی در مقایسه بازار بورس ایران با بازارهای بورس بین المللی به آن توجه داشته باشیم، ساعات معامله در این بازارها است. در حال حاضر بازار بورس تهران، از شنبه تا چهارشنبه به غیر از ایام تعطیل از ساعت 9 صبح تا 12:30 ظهر فعالیت دارد. سه و نیم ساعت فعالیت روزانه به نظر برای یک بازار مالی پیشرفته و مدرن عدد جالبی نیست. این عدد برای سایر بازارهای بورس جهانی به صورت متوسط بین 6 تا 8 ساعت است. شاید این ساعت کم هم یکی از دلایلی است که پیشرفت و رونق این بازار را با سرعت کمتری رقم زده است.
 

تک محصولی بودن بازار بورس تهران نسبت به بازارهای بین المللی

یکی دیگر از نکات مهم و قابل توجه در بازار بورس تهران تک محصولی بودن آن است. در این بازار شما تنها قادر به معامله سهام شرکت های دولتی و خصوصی هستید. البته اوراق مشارکت و قرضه نیز تا حدی در سال های اخیر در این بازار رونق پیدا کرده اند اما همچنان عدد و تعداد آن ها بسیار پایین بوده و مقایسه این اوراق با بازار سهام نشان از تک محصولی بودن بازار بورس تهران دارد.

سهام های بنام با سرعت سرسام آوری در بازار بورس تهران در حال رشد هستند اما تنوع بخشی در این بازار گویا هنوز در دستور کار دست اندرکاران آن قرار نگرفته است. بعد از سال 1393 که دولت برای چند محصولی کردن بازار بورس اقدام به انتشار برگه های مشارکت و اوراق خزانه اسلامی نمود، کمی تنوع برای معامله در این بازار بیشتر شده است اما با مقایسه این موضوع با بازارهای بورس بین المللی به این نتیجه می رسیم که هنوز راه زیادی برای خروج از تک محصولی در بازار بورس ایران در پیش است. (31)

در همین ماه های گذشته خبرهای مبنی بر ورود سهام خرید و فروش مسکن در بازار بورس به گوش می رسد که نشان از این دارد که گویا تاثیرپذیری از بازارهای بورس بین المللی در بازار بورس ایران نیز شروع شده است. در بورس های بین المللی مانند بازار بورس نیویورک، شاهد حضور تنوع عظیمی از انواع اوراق مشارکت و قرضه و مسکن هستیم که همین امر نیز باعث شده است تا تعداد کاربران آن ها نیز به شدت افزایش یابد. این امر حتی برای بازارهای بورس مالزی، پاکستان و ترکیه نیز به همین شرایط صادق است و آن ها نیز به تبع از بازار بورس کشورهای توسعه یافته، تنوع قابل قبولی را برای کاربران خود فراهم نموده اند.

مقایسه سوددهی شرکت ها در بازار بورس ایران و جهان

یکی دیگر از نقطه نظرهایی که می توانیم بازار بورس تهران را با سایر بازارهای بورس بین المللی مقایسه کنیم، نحوه سوددهی شرکت ها در این بازار است. در بازارهای بین المللی شرکت های بورسی از مزیت هایی مانند معاف از مالیات بودن برخودار هستند که البته این موضوع برای بورس تهران نیز به همین منوال است.

اما در بازارهای بین المللی، سود شرکت ها نیز از این قانون پیروی کرده و آن ها به جای تقسیم نقدی سود سهام خود در سال های مالی، این سود را به دارایی خود اضافه نموده و در نتیجه شاهد بزرگ و بزرگ تر شدن این شرکت ها با سرعت بیشتری هستیم. در حالی که در بازار بورس ایران در جهت عکس، سود حاصل از فعالیت شرکت ها به صورت نقدی در بین افراد و سهام داران تقسیم می شود.
 

گردانندگان بازار بورس ایران و جهان

احتمالا شما هم اگر شناخت اندکی از بازار بورس تهران داشته باشید، با واژه شاخص سازی و سهام های شاخص ساز در این بازار آشنا هستید. سهام برخی از شرکت های بزرگ به دلیل ارزش نقدی بسیار بالا، جهت دهنده اصلی شاخص بورس در ایران هستند. اما اگر کمی دقیق تر و موشکافانه تر به این سهام ها دقت داشته باشید، مشاهده می کنید که همگی آن ها سهام شرکت های بزرگ دولتی هستند.

نمادهایی مانند غگل، بانک تجارت، بانک صادرات، شرکت های فولادی و پتروشیمی و نمادهای خودرویی همگی شرکت های دولتی هستند که در بازار بورس به عنوان نمادهای شاخص ساز فعالیت دارند. این موضوع نشان از این امر دارد که نقش اصلی بازار بورس ایران را دولت در اختیار دارد.

از این گذشته سهام داران اصلی بازار بورس ایران نیز شرکت های تامین سرمایه هستند که با اعمال نفوذ از طریق ورود پول های هنگفت، به بازار جهت دهی می کنند. این موضوع برای بازارهای بورس بین المللی از طریق دیگری صورت می پذیرد. بانک های بزرگ بین المللی هر کشوری به عنوان اصلی ترین عامل و گرداننده اصلی بازار بورس این کشورها فعالیت داشته و از این رو گردانندگان بازار بورس بین المللی نیز با بورس تهران تفاوت هایی دارد.

از این گذشته حضور شرکت های بزرگ دولتی در بازار بورس ایران باعث می شود تا سازمان بورس خیلی احاطه ای به این بازار نداشته باشد. این شرکت ها به جهت نفوذ بالا در دولت خیلی تمایلی به شفاف سازی هزینه ها سودهای خود نداشته و از این رو شفاف سازی روند کاری آن ها در بازار بورس نیز با نقصان های زیادی روبرو است.

جالب است بدانید که ارزش این سهام ها در حال حاضر بیش از 80 درصد از حجم بازار محسوب می شود. در حالی که در بازارهای بین المللی بیشتر شرکت های بزرگ، خصوصی بوده و بورس به صورت شفاف به روند فعالیت آن ها برای توجیه کاربران نظارت دارد. (31)

 

مقایسه بازار بورس ایران با بازارهای کشورهای منطقه

بازار بورس در کشورهای منطقه مانند ترکیه، عربستان، قطر و امارات نیز با اهمیت بالا در کانون توجهات قرار دارد. در یک مقایسه کلی بازار بورس ایران با این بازارها می توان دید مناسبی نسبت به میزان بزرگی بازار بورس تهران پیدا کرد. بازار بورس تهران از نظر تعداد شرکت های فعال در آن در رتبه خوبی قرار داشته و تقریبا از این امر بعد از ترکیه در رتبه دوم کشورهای منطقه قرار می گیرد.

از این رو حق انتخاب برای کاربران بورس ایران بالاتر از بورس های منطقه است. اما از نظر ارزش نقدی، بازار بورس ایران رتبه های بسیار پایینی داشته و در این امر بورس کشورهایی مانند قطر، امارات و عربستان اعداد بسیار بالاتری را به خود اختصاص می دهند. البته مقایسه این اعداد با بازار بورس های کشورهای توسعه یافته مانند بازار بورس نیویورک، یک شوخی بیشتر نخواهد بود! (32)
 

مقایسه محدودیت دامنه نوسان

یکی از مهم ترین قوانین و شرایط حاکم بر بازارهای بورس جهان و بازار بورس ایران، محدودیت دامنه نوسان قیمت در یک روز کاری است. در حال حاضر محدودیت دامنه نوسان بازار بورس ایران برای سهام های بورسی 5 درصد و برای سهام های فرابورسی به ترتیب 3، 2 و 1 درصد است. البته این میزان در سال های گذشته کمتر نیز بوده است. بازار بورس در سال های دور محدودیت نوسان 3 درصدی داشته است. اما بیایید این عدد را با سایر بازارهای بورس جهانی مقایسه نماییم.

بازار بورس ژاپن به عنوان یکی از بزرگترین و فعال ترین بازارهای بورس در آسیا، با محدوده دامنه قیمت شناور فعالیت می نماید. در این بازار نوسان قیمت یک سهم می تواند 10 تا حتی بسته به شرایط 50 درصد باشد. بازارهای بورس چین، ترکیه، فرانسه و بلژیک دارای محدودیت 10 درصدی در طول یک روز معاملاتی هستند. یونان نوسان 8 درصدی را ملاک قرار داده و کره جنوبی و فنلاند نیز این محدوده را 15 درصد تعیین کرده اند. در این مقایسه نیز به نظر بازار بورس تهران محدودترین و کم ریسک ترین بازار محسوب می شود که این امر باعث می شود تا سرعت رشد آن نیز محدود شود.


 

جمع بندی و نتیجه گیری

بازار بورس یکی از مهم ترین بازارهای مالی در جهان است که اکنون در هر کشوری شاهد فعالیت آن هستیم. چه کشورهایی که از نظر اقتصادی عقب مانده هستند و چه آن هایی که بازار پر رونقی دارند همگی از مزیت های بازار بورس بهره برداری می نمایند.

اما در این میان تفاوت هایی در قوانین اجرایی این بازارها نیز وجود دارد. بازار بورس تهران نیز با قدمتی بیش از 50 ساله در سال های اخیر رونق خوبی داشته است.

اما مقایسه آن با سایر بازارهای بورس جهانی نشان از نوزاد بودن این بازار دارد. بازار بورس ایران از نظر میزان ارزش دارایی ها، هنوز فاصله زیادی با همین بازارهای بورس منطقه داشته و برای تبدیل شدن به یک بازار بزرگ و پر حجم،  باید راه زیادی را بپیماید.

آشنایی با تفاوت های بازار بورس ایران با سایر بازارهای بورس بین المللی باعث می شود تا کاربران بیش از پیش با شرایط آینده این بازار آشنا باشند و بتوانند آن را برای خود تحلیل کنند.