واژه وقف و مشتقات آن، چه تغییراتی در تاریخ اسلام داشته است؟

واژه وقف و مشتقات آن، چه تغییراتی در تاریخ اسلام داشته است؟

خدمت به خلق امری مقدس است که همواره در آموزه های همه ادیان بدان سفارش شده است و بی گمان خشنودی خداوند تبارک و تعالی در آن نهفته است. هدف همه واقفان در طول تاریخ، در هر شکلی، نوع خدمت به خلق بوده است. هر موقوفه ای، نمادی از خدمت است و زیبایی خدمت به بندگان خدا را به تصویر می کشد.

وقف یکی از مظاهر عالی خدمت و بشر دوستی و از منابع تعلیم و تربیت عمومی در کشورهای اسلامی است. از این راه می توان بسیاری از درد و رنج های بشری را التیام داد و در پیشرفت و تعلیم و تربیت اثرگذار بود. به طور کلی وقف در اسلام و جامعه اسلامی از جنبه های گوناگون فرهنگی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی، هنری، مذهبی در پیشرفت تمدن اسلامی اهمیت بسیار دارد.

اهمیت موضوع وقف

از آنجا که وقف در گذر زمان به شکل های گوناگون باعث پیشرفت تمدن و فرهنگ اسلامی بوده است، به نظر می رسد تقویت فرهنگ وقف، وظیفه ای اسلامی و ملی است. اگر این فرهنگ زیبا گسنرش یابد و واقفان به نیاز های واقعی و ضروری جامعه جهت دهی شوند، بسیاری از مشکلات و نیازهای اجتماعی برطرف می شود.

متاسفانه در پی آسیب هایی که در گذشته بر پیکر موقوفات وارد شده، از رویکرد مردم به وقف کاسته شده است. از این رو افزایش توجه مردم به وقف نیازمند پژوهش و تبلیغ و نشر فرهنگ آن از طریق رسانه های گروهی به ویژه صدا و سیماست.
 

واژه شناسی وقف

وقف در لغت به معنای ایستادن، به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن، توقف کردن و درنگ کردن آمده است. (1)

وقف در اصطلاح عبارت است از: نگه داشتن و حبس کردن اصل و عین ملکی مانند خانه، زمین و غیره... و متوقف کردن آن از هر گونه خرید و فروش، هدیه، ارث و ... به جز در موارد استثنایی، به گونه ای که خود آن ملک همیشه باقی بماند و منافع آن در راه خدا برابر با نظر واقف به مصرف عموم مردم یا عده ای خاص برسد. (1)

از آنجا که وقف مصداق صدقه و در بردارنده ویژگی دوام و جاودانگی است، در احادیث و کتاب های فقهی، گاهی از آن با نام صدقه جاریه یاد شده است. (2)
 

اصطلاح شناسی وقف

 

 انتفاع

در لغت به معنای سود بردن و منفعت یافتن است. انتفاع در اصطلاح حقی است که به موجب آن می توان از ملک دیگری استفاده کرد، ولی نمی‌توان آن را به شخص دیگر (غیر از مالک، نفر سوم) انتقال داد. انتفاع، از نوع منفعت غیر مادی است، با این تفاوت که در مورد منفعت، تملیک (انتقال ملک) صورت می گیرد، ولی در مورد انتفاع، تملیک صورت نمی گیرد. یعنی صاحب حق انتفاع، تنها حق بهره برداری دارد، نه حق واگذاری به غیر. (3) و (4)

در موقوفاتی مانند مسجدها، مدرسه ها، بهره مندان از موقوفه، تنها مالک انتفاع موقوفه می شوند، نه مالک منفعت آن. منظور از منفعت در وقف، سود و نفع مال یا ملک است. چه مادی باشد مانند شیر گوسفند و چه غیر مادی باشد، مانند بهره ای که مستاجر از خانه می برد. در منفعت، واگذاری و انتقال ملکیت جایز است.(5)
 

رقبه

زمین و ملکی که به کسی واگذار شود که تا وقتی زنده است از آن بهره مند شود. از زمان صفویه به بعد، رقبه در زبان فارسی به معنای چند ده واقع در یک بلوک یا ناحی و به ویژه، ده هایی که همگی تشکیل یک واحد از املاک موقوفه را می دهند، به کار رفته است.

رقبه در وقف عبارت است از واحد ملکی غیر منقولی که هر موقوفه یا مکان مذهبی ممکن است یک یا چند مورد از آن را دارا باشد. مغازه ها ومکان های تجاری مسجد ها جزو رقبه هاست و اداره آن ها به عهده سازمان اوقاف است. بنابراین هر فرد و واحدی از املاک متعلق به موقوفه، رقبه نام دارد.

کسی است که واقف در وقف نامه یا ضمن تشکیل وقف، با ذکر نام و ویژگی های معینی، او را برای اداره عین موقوفه در هر عصر و زمانی موافق با نظر واقف تعیین می کند. (6)
 

موقوف علیه

بهره مندی از موقوفه، کسی که منافع موقوفه به او اختصاص یافته است و حق انتقال از مال یا ملک وقفی را دارد. موقوف علیه ممکن است شخص یا اشخاص حقیقی باشد. مانند: وقف باغی به نفع اهالی فلان روستا. همچنین ممکن است شخص یا اشخاص حقوقی باشد. مانند: وقف زمینی برای فلان دانشگاه
 

واقف

وقف کنند، کسی که بخشی از اموال و املاکش را در راه خدا با قصد نزدیکی به خدا و برای رضای الهی وقف می کند تا دیگران موافق با خواست او از آن موقوفه بهره مند شوند.
 

وقف در دوران باستان

وقف، تاریخی به درازای زندگی بشر دارد. از زمانی که انسان های اولیه برای رویارویی با آسیب های طبیعی، مکان های ساده عمومی ساختند، می توان گفت بنای نوعی خیرات و صدقات و وقف به شکل ابتدایی نهاده شد. آنگاه که فرد یا افرادی در مسیر راهی، سایه بان ساده ای را بنا کردند تا خود و دیگران لحظه ای زیر آن بیاسایند پلی برای گذر عمومی یا محلی برای عبادت ساختند یا به جاری ساختن چشمه ای برای استفاده عمومی همت گماشتند، ساده گونه ای از وقف در زندگی اجتماعی انسان پدید آمد. (6)
 

وقف از صدر اسلام تا صفویه

وقف در ایران از زمان اسلام تا صفویان و در دوره های مختلف به تدریج گسترش یافته است. در قرن اول اسلامی، اعراب اشعری در شهر مقدس قم، املاکی را برای امامان معصوم امام زادگان (ع) وقف کرده اند. از آن تاریخ تا دوران صفویان، از اوضاع وقف خبری در دست نیست. با حمله مغولان به ایران در قرن هفتم، وضع اوقاف آشفته و موقوفات زیادی غارت شد.
 

وقف پس از پیروزی انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی، مجامع قانون گذاری ایران، گام های مثبتی برای نگهداری و افزایش موقوفات و اجرای مفاد وقف نامه ها برداشتند. این امر، رویکرد دوباره مردم به وقف جلب اعتماد واقفان و افزایش موقوفات را در پی داشت.
 

فعالیت های سازمان اوقاف پس از پیروزی جمهوری اسلامی

در همایش دستاورد های جمهوری اسلامی ایران در زمینه وقف در مهر 1378، برخی فعالیت های سازمان اوقاف پس از پیروزی انقلاب اسلامی به شرح زیر است:

• تاسیس و راه اندازی چاپ خانه بزرگ قرآن کریم زیر نظر شرکت چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه که به انتشار قرآن کریم کتاب های اسلامی می پردازد.

 

• تاسیس دانشکده علوم قرآنی

 

• برگزاری مسابقه های قرآنی در زمینه های قرائت، حفظ، تفسیر و ترجمه در دوره های مختلف سنی و در سطوح شهری، استانی، سراسری و بین المللی

 

• راه اندازی موسسه کشاورزی و دامداری سوران در مشهد مقدس

 

• تاسیس شرکت کاشی سازی گوهر شاد (7)

در بیان مشروع بودن وقف

فقهای اسلام، در مشروع بودن وقف اختلاف دارند. گروهی وقف کردن را به طور مطلق مجاز اعلام کردند و گروه دیگر گفته اند که اصلا وقف کردن جایز نیست و برخی هم در صورتی آن را جایز دانسته و در حالت دیگر ممنوع اعلام کرده اند. (8)
 

نظریه مقبول در بیان مشروعیت وقف و دلیل آن

از میان اقوال مختلف فقهای اسلام قولی مورد قبول است که وقف را به طور مطلق مشرو ع می داند. زیرا:
 

• اولا: وقف مصداقی از مصادیق صدقه است و صدقه دادن عملی است که در اسلام مورد تشویق واقع شده است.

 

• ثانیا: اکثر اهل علم، اعم از سلف و خلف، قائل به صحت وقف بوده و هستند. جابر گفته است: احدی از اصحاب رسول خدا نبود که توانایی داشته باشد و مالی را وقف نکند.

 

• ثالثا: ادله قائلین به ممنوعیت وقف، هیچ کدام دارای قوت و اعتبار نیست.

 

• رابعا: در وقف حبس از فرائض خدا وجود ندارد.

 

• خامسا: منحصر کردن جواز وقف به سلاح و کراع ناظر به شرایط موقوف است و ارتباطی به مسئله مشروعیت وقف ندارد.

 

• سادسا: اگر چه وقف اصولا مانند هر صدقه دیگری مشروع و مستحب است. ولی در حالات و موارد مختلف سایر احکام نیز در آن جاری می شود.

 

وقف و اهداف عمومی

وقف در ارتباط با مصالح عموم، گاهی در برخی از جوامع ضروری است. زیرا به وسیله آن ثروتمند به فقیر می اندیشد و توانا به سراغ ناتوان می رود و بسیاری از نیازمندی های عمومی برطرف می گردد. اهداف عمومی خدا پسندانه شامل:
 

• گسترش علم و آسایش علما از طریق احداث مراکز علمی و کتابخانه ها و امثال این ها، خدمت می شود.

 

• از درآمد فقها می توان به کمک بیماران شتافت و به آنان یاری رساند.

 

• به گسترش عرفان و آرامش هر چه بیشتر عرفا خدمت کرد.

 

• برای مسافران و درماندگان منزل و پناهگاه درست کرد.

 

• برای آسایش مردم پل ها و راه ها و ... احداث نمود.

از جهت دیگر:
 

• وقف کردن صفات رذیله نظیر حرص و دنیا پرستی را ریشه کن می کند و قناعت و نوع دوستی را می پروراند.

 

• وقف کردن تعاون و تعاضد و تکافل را جایگزین تنازع، تکاثر و تفاخر می نماید.

 

• وقف کردن، رذیله کنز مال را می خشکاند و جامعه ای پر از عشق و نوع دوستی و فضیلت پروری به وجود می آورد و سطح فکر ها را بالا می برد و ریشه ام الفساد فقر در جنب ثروت را می سوزاند. درآمد موقوفه، تشنگان را سیراب و به مسافران در زیر سایه ها آرامش و آسایش می بخشد.

 

• یتیمان محبت می بینند و ستمدیدگان پشت و پناه پیدا می کنند. دولت ها از معاضدت مردم بهره مند می شوند و گرسنگان سیر می شوند و ...

وقف و اهداف غیر عمومی آن

در جنب اهداف عمومی، یک عده اهداف غیر عمومی هم از طریق وقف تعقیب می شود. از جمله:
 

• واقف به آرامش روحی می رسد. زیرا با وقف کردن مالش، ثوابی را کرده و از گناهی اجتناب نموده است.

 

• واقف دین خود را به جامعه ادا کرده و به ندای دین و استغاثه ی نیازمندان پاسخ مثبت داده است.

 

• نیازهای عاطفی خود را برطرف نموده و آینده ای روشن و ثابت را برای فرزندان خود پی ریزی کرده است.

 

نتیجه گیری و جمع بندی

تمدن اسلامی که لا اقل از پایان فتوح مسلمین تا ظهور مغول قلمرو اسلام را از لحاظ نظم و انضباط اخلاقی، برتری سطح زندگی، سعه صدر و اجتناب از تعصب، گسترش موقوفات، توسعه و ترقی علم و ادب، طی قرن های دراز پیشاهنگ تمام دنیای متمدن و مربی فرهنگ عالم انسانیت قرارداد، بی شک یک دوره درخشان از تمدن انسانی است. اگر چه همه انواع وقف در پیشرفت تمدن اسلامی مفید بوده است، اما وجود علم و عالم و کتابخانه ها سهم بسزایی در پیشرفت تمدن اسلامی داشته است.

پی نوشتها

1. دهخدا، علی اکبر (1345) ، لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، بی چا، ج 13.
2. جبعی عاملی، زین الدین (شهید ثانی رحمه الله) (1375) ، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم: اسماعیلیان، سوم، ج 1.
3. بندر ریگی، محمد (1374) ، فرهنگ جدید عربی-فارسی، قم: انتشارات اسلامی، یازدهم.
4. امیر شیبانی، عبدالرضا (1380) ، سیمای وقف در خراسان، مشهد: نشر سگال، اول.
5. انصاری، مرتضی (1380) ، کتاب المکاسب، قم: نشر مجمع الفکر الاسلامی، دوم، ج4.
6. شهابی، علی اکبر (1343) ، تاریخچه وقف در اسلام، تهران: اداره کل اوقاف، اول.
7. ملایی پور، جواد (1384) ، وقف سرمایه های ماندگار، قم: مرکز پژوهش های اسلامی، اول.
8. الکسیبی، محمد عبید (1364) ، احکام وقف در شریعت اسلام، ترجمه احمد صادقی، اداره کل حج و اوقاف، اول، ج1.