نقش وقف در توسعه بیمارستان ها در تاریخ اسلام

نقش وقف در توسعه بیمارستان‌ها در تاریخ اسلام

کلمه «وقف» به معنای «ایستادن»، «ماندن» و «آرام گرفتن» است. از نظر فقهی، به این مسئله اشاره دارد که عقدی صورت بگیرد و حبس کردن اصل و رها کردن ثمره آن پس از آن انجام شود. (1) و  (2)

به این معنا که ملک یا مستغلاتی که وقف می شوند کسی حق ارث بری و بخشش آن را ندارد. همچنین نمی توان آن را رهن یا اجاره داد. تمام منافعی که از آن بهره برداری شود در جهتی که واقف مشخص کرده است، خرج و پرداخت شود. (3)

 وقف در قانون مدنی ایران در ماده 55 این گونه تعریف شده است:

«وقف عبارت است از این که عین مال حبس (نگاه داشتن مال از نقل و انتقال و تصرف) و منافع آن تسبیل (واگذاری منافع در راه خدا) شود. (4)

وقف در قبل از اسلام نیز وجود داشته است. منتها با کلام «وقف» شناخته نمی شده است. برای مثال در شوش ایران در بقعه دانیال نبی، سندی کشف شده است که گنجی را برای پرداخت وام های بدون ربا وقف کرده اند. همچنین در میان مسیحیان نیز فدیه دادن برای گناهان معمول بوده است. منتها وقف در طول زمان صورتی قانونی تر و قابل استناد تر پیدا کرده است. (5)
 

تامین بودجه بیمارستان ها در پیش از اسلام

شروع تاسیس بیمارستان ها از هند آغاز شده و سپس در یونان، ایران، روم و مصر نیز ادامه یافت. بیمارستان ها بیشتر در ارتباط با معابد یا کلیساها بوده اند. در این مکان ها به مداوای بیماران مختلف می پرداخت. پس از آن، امپراتوران و پادشاهان دستور دادند تا بیمارستان های مستقل ایجاد شود و محلی برای درمان بیماران، پیران و یتیمان باشند. (6)

در ایران نیز ساخت بیمارستان از آموزشگاه علمی- پزشکی اکباتان آغاز می شود. این محل نه تنها به شفای بیماران می پرداخت، بلکه مکانی برای آموزش پزشکان نسل آینده بود که تا دوران اسلامی به فعالیت خود ادامه داد. (7)

با این وجود چه چیز باعث شد بسیاری از بیمارستان های دوران پیش از اسلام بسته یا تخریب شوند؟ البته، می توان گفت جنگ های نظامی و ورود بیگانه ها به سرزمینی و تبدیل محیط بیمارستان به مکان های نظامی می تواند باعث نابودی آن ها گردیده باشد. با این حال، دلیل اصلی نابودی یا بسته شدن اکثر بیمارستان ها آن بود که بودجه تامین شده از طرف امپراتوران و حاکمان تنها تا زمانی که آنها زنده بودند صورت می گرفت.

جانشینان آن ها و حاکمان بعدی و یا به وجود آمدن ضعف اقتصادی دولت ها در سال های بعد، باعث می شد تا به بیمارستان ها توجه کمتری شود و به دلیل عدم تامین مخارج و هزینه های آن تعطیل گردد. نکته مهم در این بخش است که پس از اسلام به این مسئله توجه شد و راه حل وقف پیش روی قرار گرفت.

در نتیجه، پس از فوت یا درگذشت تاسیس کننده بیمارستان ها یا نوسانات اقتصادی، امور بیمارستان ها منحل نمی شد و درآمدهای ثابتی دریافت می کردند.(8)

بیمارستان ها در دوران اسلام

بیمارستان ها نقش حیاتی در جامعه بازی می کنند. در طول تاریخی مکانی بودند تا بیماران، بیچارگان و درماندگان به آن روی آورند. در دوران اسلامی، افرادی که به بیمارستان های وقف شده در قلمروی اسلامی مراجعه می کردند، بدون توجه به نژاد، جنسیت و مذهب مورد مداوا قرار می گرفتند. به دلیل آن که از طریق موقوفات هزینه های تجهیزات و درمان تامین می شد، هزینه ای بر بیماران تحمیل نمی گردید. این نکات و مسائلی است که نشان می دهد چگونه بیمارستان ها گسترش یافته و بر تعدادشان افزوده شده است. (9) و (10)

ابن هشام در اولین نمونه بیمارستان در دوران اسلامی اشاره می کند. در طول جنگ خندق، به دستور پیامبر چادری برای رسیدگی به مجروحان برپا می شود. از همان زمان و در طول جنگ های آتی چنین سبک بیمارستان های صحرایی ایجاد می شده است. با این حال، اولین بیمارستان اسلامی توسط ولید بن عبدالملک اموی در دمشق ساخته شد. این بیمارستان تا انقرض دولت اموی، تنها بیمارستان صدر اسلام بود. همچنین می توان به بیمارستان دوران عباسیان در جندی شاپور بغداد و همچنین بیمارستان مشهور زکریای رازی اشاره کرد. (11)

از دیگر بیمارستان های معروف اسلامی می توان به بیمارستان های اصفهان، بیمارستان ترمذ، بیمارستان فیروز آباد فارس و بیمارستان های ابوسعید نیشابوری معروف به خرگوشی و خواجه نظام الملک طوسی در نیشابور اشاره کرد. (12) و (13)
 

ایجاد نظام وقف در بیمارستان های اسلامی

همانطور که اشاره شد، اکثر بیمارستان ها با بودجه دولتی (که به دستور امیران و خلیفه ها مشخص شده بود) به کار خود ادامه می دادند. سپس اشاره کردیم که این مسئله می توانست مشکلاتی را در هزینه ها و مخارج آن ها ایجاد کند. مسلمانان، بیمارستان ها را مکانی مهم می دانستند. آن را مکانی عام المنفعه تشخیص می دادند. به همین سبب موقوفات بسیاری در این راه گذاشته شد. همین باعث شد تا شمار بیمارستان ها در سراسر قلمرو اسلام، که از غرب تا اندلس و از شرق تا ماورالنهر ادامه داشت، افزایش یابد.

در ابتدا وجوهات نقدی برای ساخت بیمارستان ها گذاشته می شد. همچنین برخی زمین های خود را برای ساخت بیمارستان وقف می کردند. پس از ساخت و تاسیس بیمارستان، افراد مختلف املاک و مستغلات خود را در راه تامین مخارج بیمارستان وقف می کردند. به این معنا که این مکان ها هر درآمدی داشت تمام یا بخشی از آن به بیمارستان فرستاده می شد. ثروتمندان جامعه اسلامی با پیروی از نکات قرآنی و سنت نبوی برای دریافت ثواب آخرت، با وقف پول، اراضی و املاک هزینه های لازم بیمارستان ها را تضمین می کردند.

با این حال وقف تنها اموال و املاک نبود. بلکه برخی وقف، انرژی، توان و مهارت خود را وقف می کردند. برای مثال برخی از مردم خود را وقف آن می کردند تا با صدای خوش برای بیماران قرآن بخوانند و روحیه آن ها را شاد کنند. برخی پزشکان و پرستاران نیز در روزهایی به بیماران مختلف سر میزدند و بدون کسب هزینه ای آن ها را درمان می کردند.

بیمارستان ها محلی برای آموزش و یادگیری

علاوه بر آنکه موقوفات کمک می کرد تا مخارج بیمارستان تامین گردند و بیمارستان مجهزتر و کارآمدتر شود، همچنین باعث می شد تا نسل آینده در آن به تحصیل بپردازد. اوقاف در اسلام باعث شد تا کشورهای تحت قلمرو اسلامی در تمامی زمینه های دینی، فرهنگی، بهداشتی، انسانی و اقتصادی رشد کند. (14)

علاوه بر بیمارستان ها و مراکز بهداشتی، محلی برای مداوای حیوانات، داروخانه ها و مدارس آموزش طب نیز ساخت شد. به گونه ای که در برخی وقف نامه ها به طور مشخص نوشته شده که این وقف در راستای استفاده دانش جویان علم طب یا وقف برای فعالان عرصه داروسازی است. یا اشاره شده این وقف برای مؤلفان کتاب های پزشکی یا افرادی که در بیمارستان ها فعالیت می کردند، صورت گرفته است. (15)

همچنین در برخی از این وقف نامه ها دیده می شد که تاکید کرده اند کارکنان بیمارستان با بیماران با مهربانی و روی خوش برخورد کرده و به آن ها روحیه و امیدواری دهند. در کنار بیمارستان ها نیز باغ های زیبا وقف شده بود که گل های زیبا در آن کاشته می شده است. تاکید بر آن بود که بیماران همراه با مراقبان یا پرستاری در این باغ ها گردش کنند و برایشان قرآن با صدایی خوش ترتیل شود تا روح و روانشان آرام گردد. (16)

به کمک موقوفات بود که تمامی خدمات درمان رایگان بود. نه تنها درمان بلکه تهیه غذا، دارو، هزینه های مراقبت، مداوا و جراحی ها نیز به رایگان صورت می گرفت. (17)

در کنار بیمارستان های بغداد و شیراز بازارهایی وقف شده بودند. به این ترتیب که بخش زیادی از درآمد بازارها برای بیمارستان ها فرستاده می شده است. در عراق در کنار بیمارستان های ثابت عمومی، بیمارستان سیار موقوفاتی نیز وجود دارد. این بیمارستان های سیار به این گونه بودند که چند پزشک ماهر به مکان های مختلف از جمله زندان ها می رفتند و به رایگان به مداوا و معالجه می پرداختند. (18)
 

نقش های مهم وقف

با خواندن مطالب فوق و نگاهی در تاریخ، به نقش های مهم وقف پی می بریم. به این مسئله که وقف در راه بیمارستان تنها باعث نجات جان بیماران نمی شده است، بلکه باعث آموزش پزشکان و راهی برای پیشرفت علم پزشکی نیز بوده است. اگر تامین تجهیزات و امکانات ممکن نبود، علم پزشکی به چنین سطحی نمی توانست برسد.
 

• هر چه میزان درآمد های وقفی بیشتر باشد، میزان فقرا و بیچارگان کمتر می شود.

 

• وقف در راستای بیمارستان، کتابخانه ها و مراکز آموزشی و فرهنگی باعث پیشرفت علوم شده است.

 

• بیمارستان های وقف شده بدون توجه به مذهب، ملیت و شغل افراد به مداوا می پردازند.

 

• وقف نوعی از صدقه است و باعث آرامش روح و روان فرد می شود.

 

• پزشکان و پرستاران نیروی فکری و جسمی خود را وقف بیمارستان می کردند.

 

• و بسیاری موارد دیگر که می توان تاثیرات آن ها را در جامعه امروزی نیز مشاهده کرد.

 

نتیجه گیری و جمع بندی

وقف به معنای آن است که هنگامی که موردی جهت استفاده از کاری که موقوف کننده تعیین کرده است صورت می گیرد، نمی توان آن را تغییر داد یا کسی آن را به ارث برده و نابود کند. اموال و امکلای که وقف می شوند باعث می شود تا جامعه امیدی برای حیات پیدا کند. به خصوص وقف هایی که برای بیمارستان در طول در اسلام صورت گرفته است باعث شده تا در کل قلمرو اسلامی تعداد بیمارستان ها افزایش یابد.

نه تنها بیمارستان ها، بلکه موارد آموزشی و مرتبط به با تحصیل پزشکان و مراقبان نیز از موارد وقفی است. دلیل آنکه وقف مطرح شده است، این است که در دورانی که بودجه ها از طرف پادشاهان و امپراتوران و دولت آن ها تامین می شده است، جانشینان آن ها به ادامه تامین این بودجه ادامه می داده اند. همچنین مشکلات اقتصادی که رخ می داده است باعث می شده تا بیمارستان ها تعطیل گردند.

وقف اموال و املاک در راستای ساخت و تامین هزینه های بیمارستان در دوران اسلام، باعث شده است که بتوانند به بقای خود ادامه دهند. تا زمانی که امور وقف دچار مشکلی نشود، بیمارستان ها و کارکنانش هزینه های درمانی و تجهیزاتی خود را از راه اموال وقفی دریافت می کرده اند.

امور وقف باعث می شده است که در بیمارستان بدون توجه به دارایی های فرد و ملیت و جنسیت، معالجه و مداوا صورت گیرد. همچنین اموال وقفی شامل کتابخانه ها، مراکز بهداشتی، داروخانه ها و... می شده است. افراد می توانستند به تحصیل بپردازند و داروها را به رایگان دریافت کنند.

پی نوشتها
محمد بن مکرم، ابن منظور، لسان العرب، الطبعه الاولی، بیروت: دارصادر، 1300 ق، ص 395.
میرزا حسین نوری، مستدرک الوسایل، چاپ اول، قم: موسسه آل البیت الاحیاء التراث، 14.08ق، ج 14، ص 47.
محمد جواد مغنیه، الفقه علی مذهب الخمسه، الطبعه الاولی، بیروت: بی نا، 1402 ق، ص 585.
سید حسن امامی، حقوق مدنی، چاپ سیزدهم، تهران: کتاب فروشی اسلامیه، 1373 ش، ص 68 – 69.
ابوسعید احمد بن سامان، مقدمه ای بر فرهنگ وقف، تهران، اداره کل حج و اوقاف، بی تا، ص 11.
احمد بن محمد مقری، نفح الطیب، به اهتمام احسان عباس، بیروت، دارلفکر، 1968 م، ج 2، ص 97.
عبدالعظیم رضایی، گنجینه تاریخ ایران، تهران: انتشارات اطلس، 1373، ص 863.
سریل الگود، تاریخ پزشکی ایران، ترجمه محسن جاویدان، تهران: شرکت انتشارات اقبال و شرکا، بی تا، ص 223 – 250 .
محمود نجم آبادی، پیشین ،ج 1، ص 768
محمدبن علی ابن حوقل، صوره  الارض ،لیدن، چاپ کرامرس، 0984 م، ص  454-455 .
ابن بلخی، فارسنامه ،لندن: گای لسارنج و رینولد نیکلسون، 0910 م، ص 139
عبدالرحیم بن حسن اسنوی، الطبقات الشافعیه ،بیروت: کمال حسن حوت1407 ق، ج1، ص  229-230.
عبدالوهاب بن علی سبکی، الطبقات الشافعیه الکبری، قاهره: محمودطناحی و عبدالفتاح حلو، 1964 – 1976 م، ج 4، ص 314.
سید حجازی المرسی، دورالوقف فی تحقیق التکافل الاجتماعی فی البیئة الاسلامیه (1) ، 1427 ق، ص 79 – 80.
منذر قحف، پیشین، ص31.
محمد عبدالعزیز بن عبدالله، الوقف فی الفکر الاسلامی ،المغربیه، وزارة الوقاف و الشوون الاسلامیه، 1996 م، ص 155 – 156.
پیشین.
علی بن یوسف ابن قفطی، پیشین، ص 193- 195، موفق الدین ابن ابی اصیبعه، پیشین، ص 301.