شرق شناسان دوره صفوی، چه دیدگاهی نسبت به وقف داشتند؟

شرق شناسان دوره صفوی، چه دیدگاهی نسبت به وقف داشتند؟

سنت وقف یکی از رفتارهای مهم مدنی مسلمانان است که جایگاه بسیار مهم و ارزشمندی در اسلام دارد. توجه اسلام به وقف، به گسترش فرهنگ وقف، گرایش مسلمانان به آن و افزایش روزافزون شمار موقوفات انجامید. از سوی دیگر با افزایش ارتباطات مسلمانان با کشورهای غربی، کم کم برخی مبلغان مسیحی به کشورهای مسلمان از جمله ایران ورود پیدا کردند و با گذر زمان، این مبلغان تبدیل به شرق شناسانی شدند که سفرنامه های گوناگونی در مورد سفرهای خود به ایران نوشتند و در این سفرنامه ها به مناسک مذهبی که با فرهنگ آنان متفاوت بود، اشاره کردند و درباره آن‌ها نوشتند. از میانه دوره حکومت صفویه بر ایران، این سفرها افزایش پیدا کردند. (1)

وقف چیست؟

وقف در لغت به معنای ایستادن، ماندن و آرام گرفتن است، نیز در اصطلاح فقهی، نگهداشت و حبس کردن عین ملک است و مصرف کردن منافع آن در راه خدا. (2) و (3)
 

وقف در دوره قبل از اسلام

پیش از اسلام، وقف به ویژه در میان اقوام آریایی رایج بوده است، اما چگونگی وقف در دوره های پیش از اسلام مشخص نیست، آنچه روشن است اینکه کارهای نیک گذشتگان، پیش از از اسلام، وقف نامیده نمی شده است و تنها از برخی جنبه ها به وقف اسلامی شباهت دارد. (1)
 

جایگاه وقف در اسلام

به طور کلی وقف در اسلام و جامعه اسلامی از جنبه های گوناگون فرهنگی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی، هنری و مذهبی اهمیت بسیاری دارد. موقوفات اسلامی مانند مسجدها، حسینیه ها، حوزه های علمیه و مدرسه های دینی مظهر پاسداشت شعایر الهی هستند.

شاردن کیست؟

سرژان شاردن (1643 - 1713 م) شوالیه فرانسوی، جهانگرد، شرق شناس و متخصص تاریخ تمدن ایران در عهد صفویه بود. بسیاری از محققان و دانشمندان مشهور قرن 18 میلادی نظیر روسو و مونتسکیو از عقاید فلسفی و اجتماعی وی در تدوین نظریات تاریخی خود استفاده کرده اند. وی با تحقیقات دقیق خود، ایران و ایرانیان را برای نخستین بار چنان که باید و شاید به جهانیان معرفی کرد و با شیوه نوین انتقادی و تاریخی خود، علم ایران شناسی را در مغرب زمین بنیان گذارد.

شاردن شش سال در اصفهان و دیگر نقاط ایران سکونت داشته و به این ترتیب عاشق تمدن ایران و شیفته عظمت و شکوه و ثروت دانش و فنون و صنایع و آداب و اخلاق ایرانیان شده است. سیاحت نامه شاردن به محض انتشار در اروپا به زبان آلمانی و انگلیسی ترجمه شد و محققان در تحقیق های خود مربوط به تاریخ و ادبیات و اوضاع اجتماعی ایران، به نوشته های شاردن استناد کردند. (4)

کمپفر

انگلبرت کمپفر اولین بار به عنوان منشی و طبیب هیئت اعزامی از سوی پادشاه آلمان به ایران سفر کرده و حاصل مشاهدات خود را به رشته تحریر کشید. وی مکان های مختلف، مساجد و کاروانسراها را به دقت توصیف کرده است. او همچنین از اطلاعات مسافران و مردم محلی آشنا به اوضاع و احوال جغرافیایی استفاده کرده است. (5)

گسترش نهاد وقف در دوره صفویه و اهمیت آن، چنان زیاد بود که کمپفر شناخت درست وضعیت دربار ایران را به شناخت وقف پیوند زده است. وی می نویسد: «شناخت درست دربار ایران بدون وقوف به تاسیساتی که قسمت قابل توجهی از عواید دربار صرف آن می شوند، یعنی مساجد، گرمابه، قنوات، شوارع عام و پل ها و بیش از همه مدارس دینی و همچنین نمایندگان علوم و هنر، امکان ندارد» (6) و (7)

کاروانسراهای مجهز که در وسط بیابان ها و در شاهراه های ایران بودند، از جمله عوامل تحرک و جنبش امور تجاری و حمل و نقل و ارتباطات مردم به شمار می رفتند. کمپفر در این باره می نویسد: «افراد خیر و متدین ساختن کارونسرا بر سر راه ها را مقدم بر همه خیرات و مبرات می شمارند. در این کاروانسراها کاروانیان رایگان فرود می آیند و می آسایند.»

شاردن، کاروانسراهای اصفهان را در زمان شاه اسماعیل 1800 باب و مساجد را 160 عدد، مدارس دینی را 48 و حمام ها را 273 مورد نگاشته است، ولی جابری انصاری می گوید: «به عقیده من چون شاردن به مساجد و مدارس راه نیافته و تمام آن‌ها را ندیده، کم نوشته است، ولی کاروانسراها را زیاد.» (8)

«خیرین در مرتبه های بعدی گرمابه، قهوه خانه، بازار و باغ می سازند، پس آنگاه مدرسه برپا می کنند و اجاره قهوه خانه و بازار و باغ را وقف مدرسه می کنند. بانیان این آثار خیر تا زنده هستند معمولا خودشان مسئول جمع آوری و تقسیم عایدات و حفاظت آن‌ها هستند. ایرانیان این مسئولان را متولی می نامند. این کلمه عربی است و مترادف با لفظ فابریسه ماست که به معنی عضو شورای دارایی کلیسا است.

انتخاب مدیر و مدرسان مدرسه به عهده متولی و واگذاری حجره به طلاب از جمله وظایف مدیر مدرسه است. پس از فوت بانی، مدرسه و متعلقات آن به جانشینی که وی انتخاب کرده و سمت متولی می یابد، واگذار می شود. اگر اتفاق را به سببی کلیه دارایی بانی خیرات به نفع پادشاه مصادره شد، صدر که بزرگ ترین مقام روحانیت است، امور مدرسه را اداره و بر آن نظارت می کند.

این نکته نیز گفتنی است که وقف کنندگان هر بنا پس از اینکه بنایی یا چیزی را وقف کردند، دیگر مالک آن نیستند و عایدات هر موقوفه به مصارف پیش بینی شده می رسد. اصفهان پنجاه و هفت مدرسه طلبه نشین دارد که بیشتر آن‌ها از آثار خیریه پادشاهان است و مدیر و مدرسان آن‌ها به اراده و میل سلطان وقت معین می شوند. نصب مدرس و استاد از طرف شاه با توافق صدر عملی می گردد و این در صورتی است که مدرسه از موقوفات شخص شاه باشد.

در سایر موارد، صدر با توافق شخص واقف مدرس را تعیین می کند، البته هرگاه شخص واقف هنوز در قید حیات باشد، حقوق مدرس کاملا مکفی است و سالانه پرداخته می شود». (7)

همه مدارس ایران درآمد دارند از محل موقوفات یا نذورات و اعانات، و عایدات برخی از مدارس زیاد در خور توجه است. مدرسه های بزرگ افزون بر پنجاه تا شصت بنای مسکونی دارند که هرکدام غالبا متشمل بر دو اتاق و یک راهروست. (5)

املاک وقفی شاه در اصفهان

شاه عباس اول تمامی املاک و اموال شخصی خود را وقف چهارده معصوم کرد و تولیت آن را خود بر عهده گرفت و بعد از خود نیز به جانشینانش واگذار کرد. دیوانی که درآمدهای حاصل از موقوفات را جمع آوری و حسابرسی می کند، دفتر موقوفات نام دارد که از کلمه وقف به معنی هدیه و بخششی که به اماکن مقدس و امور خیریه می شود، گرفته شده است و نیز چنانکه یاد کرده ام جمله امور موقوفات زیر نظر صدر اداره می شود. به سخن دیگر، رییس موقوفات هم اوست. (9)
 

سیورغال به چه معناست؟

نوعی دیگر از موقوفات وجود دارد که ارثی است و سیورغال نامیده می شود. اینگونه موقوفات غالبا در اختیار خانواده های روحانی است و نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. سیورغال مشتمل بر موقوفاتی است که طبق شرایط و ضوابطی خاص حق بهره برداری از عواید آن از پدر به پسر تعلق می گیرد.

سیورغال از موقوفات به حساب می آید و اگر به هر دلیلی به خانواده دیگری انتقال یافت، در آن خانواده جنبه توارث می یابد. اگر کسی حتی یک روز پیش از اینکه شاه داراییش را مصادره کند، خانه یا دیگر مستغلاتش را وقف کرده باشد، شاه نمی تواند آن‌ها را تصرف و تملک کند.
 

ساختار نهاد وقف در عصر صفوی

صدر مهم ترین مرجع برای تفسیر فقه شیعی است. سمت عمده فعالیت وی برای آن است که عواید حاصل از موقوفات دینی را به مصرف صحیح خود برساند. او بر تمام مساجد، موقوفات و اماکن متبرکه ریاست دارد و این حق را دارد که شهریه و حقوق متولیان، کارکنان، خدام، مدرسین، طلاب، وعاظ و روحانیون را تعیین کرده، اضافه کند، کم کند و یا به طور کلی آن را قطع کند. (7)

روحانیون در راس صدر قرار دارند. پس از مرگ شاه عباس، جانشین وی امور مربوط به صدر را به دو قسمت جداگانه تقسیم کرد؛ صدر خاصه را مسئول اداره امور خالصه دولتی و صدر عامه را مامور تنظیم کارهای موقوفاتی کرد که اشخاص مختلف وقف کرده بودند. قبل از اینکه این مقام به دو شعبه تقسیم شود، متصدی آن را صدر موقوفات می نامیدند. (9)
 

درآمد موقوفات

شاردن می گوید: اکنون به شرح و تفصیل موقوفات و نذوراتی که اهل ایمان وقف اماکن مقدس و امور خیریه کرده اند می پردازم. درآمد موقوفات مجهول التولیه و بلامتصدی سالی یک بار در حضور شاه رسیدگی می شود. (4)

بیشتر درآمدهای موقوفات به متصدیان عواید مساجد که آنان را متولی می نامند، تحویل می شود. درآمد موقوفات برخی از مساجد ایران از چهارصد هزار فرانک درمی گذرد. اما مساجدی که درآمد موقوفاتشان بسیار باشد، زیاد نیست.

متصدی موقوفات مطابق با دستور صدر، اختیار درآمد موقوفات را به دست دارد. این درآمد ظاهرا باید در سال بر یک صد هزار تومان بالغ شود که مبلغی قابل توجه است. مستوفی موقوفات بر دفترخانه موقوفات ریاست دارد. در این دفترخانه درباره املاک موقوفه تمام جزییات مساحت، طرز کشت و دریافت ها و پرداخت های سالانه ثبت می شوند. (7)

دفتر موقوفات

دفتر موقوفات همانند دیوان محاسبات کل کشور دارای دو اداره جداگانه است. وظیفه یکی از آن‌ها، رسیدگی به کلیه امور خاصه یا موقوفات سلطنتی و وظیفه اداره دیگر رسیدگی به امور موقوفاتی است که اشخاص یا موسسات دیگر وقف کرده اند. یا به صورت مستمری حواله یا براتی است که به همان صورت که دیوان محاسبات سالی یک بار به افراد حقوق بگیر می دهد در دسترس مستمری بگیران می نهد. و دیگری مادام العمر است و مصارف آن‌ها از عواید اراضی و املاک تامین می شود. (8)
 

وزیر موقوفات

معمولا پادشاهان صفوی پس از مرگ صدر، وزیر موقوفات را به کفایت آن کار می گمارند که بتوانند عواید این شغل را شخصا تملک کنند. (7)
 

نتیجه گیری و جمع بندی

وقف به عنوان یک برنامه اقتصادی مشارکت جویانه مردمی، همواره در ایران مطرح بوده است. پس از اسلام نیز به دلیل اهمیت اسلام به وقف، گسترش زیادی یافت، به طوری که نخستین نظام اداری وقف در نیمه دوم قرن چهارم هجری در دوره سامانیان با عنوان دیوان اوقاف به وجود آمد. با سرکار آمدن صفویه، درباریان و حاکمان صفوی برای مشروعیت بخشیدن حکومت خود، املاک و مستقلات خود را وقف می کردند.

با ورود سیاحان به دربار صفوی، کمپفر و بیشتر از وی، شاردن، با اطلاعات فراوانی که از وضعیت اعتقادی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مردم در عصر صفویه داشتند، اثرات مهمی از این سنت حسنه در سفرنامه های خود بر جای گذاشتند.

پی نوشتها

1. شهابی، علی اکبر، 1343، تاریخچه وقف در اسلام، دانشگاه تهران، نشر اداره کل اوقاف، تهران
2. حلی، نجم الدین (محقق) ، 1369، شرایع الاسلام، محقق/مصحح: ابوالقاسم یزدی، جلد اول، دانشگاه تهران، تهران
3. دهخدا، علی اکبر، 1373، لغت نامه دهخدا، جلد 14، دانشگاه تهران، تهران
4. نیک بین، نصرالله، 1379، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و مسافران به مشرق زمین، آرون، تهران
5. Engelbert Kaempfer: 1651 - 1716. Seltsame Asien (Amoenitates exoticae) . In Auswahl ubersetzt von Kal Meier - Lemgo. Detmold, 1933. 172 S.
6. العاملی، زین الدین الجبعی، بی تا، الروضه البهیه فی شرح المعه الدمشقیه، مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، قم
7. کمپفر، انگلبرت، 1363، سفرنامه کمپفر، مترجم کیکاووس جهانداری، خوارزمی، تهران
8. جابری انصاری، محمد حسن، 1378، تاریخ اصفهان و ری، اهتمام جمشید مظاهری، مشعل، اصفهان
9. شاردن، 1372، سیاحت نامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، توس، تهران.