بررسی مزایا و کاربردهای وقف در هلال احمر

بررسی مزایا و کاربردهای وقف در هلال احمر

سازمان هلال احمر سازمانی غیر دولتی و عمومی است که بر اساس مفاد اساس نامه خود، به عنوان موسسه ای خیریه، غیرانتفاعی و دارای شخصیت حقوقی مستقل شناخته می شود که تلاش برای تسکین آلام بشری، ارائه خدمات امدادی در هنگام بروز حوادث و سوانح طبیعی، کمک به امر توان بخشی، ارائه خدمات اجتماعی و کمک به تهیه دارو و وسایل و تجهیزات پزشکی مورد نیاز مراکز بهداشتی، درمانی و آموزشی کشور از جمله وظایف آن به شمار می رود. این نهاد از دیرباز مورد توجه و محبت مستمر مردم قرار داشته بیش از هر سازمان دیگری با نهاد وقف در کشور عجین است. (1)

آنچه درباره وقف در هلال احمر مهم است که بدانیم، قوانین حاکم بر وقف در ایران است که باعث می شود برخی از مسائل درباره سازمان هلال احمر کمی پیچیده شوند. به عنوان مثال در قانون مدنی وقف، واقف می تواند تولیت (یعنی اداره کردن امور موقوفه) را مادام العمر یـا در مدتی معین برای خود قرار دهد، همچنین می تواند متولی دیگری معین کند که مسـتقلاً یا مجتمعاً با خودموقوفه را اداره کند.

همچنین واقف می تواند بر متولی، ناظر قرار دهد که اعمال متولی به تصویب یا اطلاع او باشد. اما در اوقاف عامه که متولی معین نداشته باشد، موقوفه طبق نظر ولی فقیه خواهد بود. در وقف از یکطرف، اگر واقف برای اداره کردن موقوفه، ترتیب خاصی معین کرده باشد، متولی باید به همان ترتیب رفتار کند و از طرف دیگر، اگر واقف ضمن وقف، اذن نداده باشد، متولی نمی تواند تولیت را به دیگری واگذار کند. (2)  و (3)

تمامی این ها برخی از قوانینی است که مردم بدون اطلاع از آن ها، نیت خیر و نیکوی خود را برای وقف به هلال احمر تبدیل به محدودیتی برای ابراز عملکرد آزادانه (به خصوص در شرایط بحرانی) می کنند. به همین دلیل نیاز به دیدگاهی صحیح و روشن درباره وقف و چگونگی افزایش مزایا و کاربردهای وقف در جمعیت هلال احمر کشور، احساس می شود. به همین دلیل در ادامه به این موضوع از جنبه حقوقی و انسانی خواهیم پرداخت.

مقایسه شرایط حقوقی وقف، هبه و صلح در هلال احمر

در ماده 19 اساسنامه هلال احمر، درباره کلیه اموال و دارایی های جمعیت که از طرق مختلف عقود ناقله شرعی مانند وقف، هبه، صلح و... به دست آمده باشد، صحبت به میان می آید. به همین جهت، در ابتدا مایلیم تعریف و گستره محدودیت های هر یک از این عقود شرعی را با یکدیگر بررسی نماییم و سپس، به مزایا و معیب هر یک بپردازیم.
 

تعریف هبه و مقایسه آن با وقف

هبه در معنی عام، تملیک مال بدون عوض قلمداد می شود و در نتیجه مترادف با کلماتی مانند عطیه، هدیه، جایزه، نحله، صدقه و وقف است. اما از منظر حقوقی هبه عقدی تملیکی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به شخصی دیگر تملیک می کند. حال این مال می تواند دِین، منفعت و حقوق باشد.

بنابراین اولین تفاوت هبه و وقف در اینجا است کـه وقف فقط ناظر به عین اموال است؛ اما در هبه، مالکیت به طور کامل به به فرد دیگری واگذار می شود و آن فرد می تواند هر نوع استفاده از مال بنماید. بدین لحاظ اگر مالک بخواهد یقین حاصل کند که مالش را برای اهداف و خواسته های خود از مالکیت خویش خارج کند، وقف می تواند گزینه بهتری برای بخشش مال باشد. (4)
 

تعریف صلح و مقایسه آن با وقف

صلح قالبی از عقود است که وسیع تر از همه عقود معین برای تحقق حاکمیت اراده محسوب می شود و در مفهوم و جـوهر آن، نوعی تسالم یا گذشت های متقابل وجود دارد و البته همین امتیاز هم هست که آن را از سایر معاملات متمایز می کند و به صورت معامله ای مستقل در می آورد. هدف از صلح این است که تملیک یا ایجاد تعهد به دلخواه انجام شود و گریز از اجرای قوانین و آثار خاص عقود آسان گردد.

بنابراین اگر مالکی می خواهد مالی را به جمعیت هلال احمر تملیک کند که آثار وقف (حبس عین مال)  را نداشته باشد، باید تملیک عین به وسیله بیع یا صلحی که در مقام بیع باشد، منعقد کند. بدین لحاظ می توان در قالب عقد صلح، هم آثار وقف را برقرار کرد و هم اینکه از سخت گیری های وقف گریخت. به هر حال صلح در مقام وقف، خصوصیت ویژه ای جز پرهیز از رعایت تشریفات ندارد و می توان برای تسهیل از آن استفاده کرد. (5) 
 

مزایای مالیاتی گمرکی و ثبتی وقف برای جمعیت هلال احمر

موضوع دیگری که می تواند مورد بررسی قرار بگیرد، موضوع مزایای ویژه ای است که مال موقوفه از نظر ثبتی، گمرکی و مالیاتی برای هلال احمر ایجاد می کند. در بحث مالیات ها، عموماً دولت ها از معافیت و تخفیف مالیاتی به عنوان ابزاری برای هدایت و سوق فعالیت ها و خدمات شهروندان استفاده می کند. در ادامه 6 مورد از قوانین معافیت مالیاتی، گمرکی و ثبتی در هنگام بخشش مال به هلال احمر را ارائه خواهیم نمود.



1.کمک های بلاعوض به هلال احمر مطابق اصلاحیه ماده 172 اصلاحی قانون مالیات های مستقیم، از درآمد مشمول مالیات افراد خیّر کسر خواهد شد.

2.کمک ها و هدایای اهدایی به جمعیت هلال احمر از داخل و خارج از کشور به موجب بند 6 ماده 12 قانون الحاق موادی به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت، شامل اخذ هیچ گونه مالیات از فرد یا جمعیت هلال احمر نخواهد بود.

3.کالاهای اهدایی به نهادهای عمومی غیر دولتی از جمله هلال احمر از پرداخت مالیات ارزش افزوده نیز معاف هستند. (6)

4.وسایط نقلیه از جمله آمبولانس، خودروهای فرماندهی امداد و نجات، خودروهای ویژه امداد و نجات (به استنای سواری)، دارو، لوازم پزشکی، طبی و بیمارستانی، بالگرد و قایق امدادی، مواد غذایی، پوشاک، پتو، چادر، خانه های پیش ساخته یا سایر کالاهای امداد و نجات مورد نیاز که به منظور کمک به آسیب دیدگان بلایای طبیعی یا حوادث غیرمترقبه یا سایر وظایف و مأموریت های تصریح شده در اساسنامه هلال احمر از پرداخت مالیات معاف خواهند بود.

5.آن قسمت از درآمد موقوفات عام که مطابق موازین شرعی به مصرف اموری از قبیل بهداشت و درمان، کمک به مستضعفان و آسیب دیدگان حوادث ناشـی از حوادث غیر مترقبه برسد، مشروط بر اینکه درآمد و هزینه های مزبور بـه تأیید سازمان اوقاف و امور خیریه رسیده باشد، از پرداخت مالیات معاف است.

6.هر نوع انتقال بلاعوض و وقف و حبسی که به نفع موسسات مذهبی و خیریه و سازمان های فرهنگی و بهداشتی مصرح در مواد مربوط به معافیت قـانون مالیات های مستقیم انجام پذیرد، از پرداخت حق الثبت معاف خواهد بود. (7)

محدودیت های ظرفیت نهاد وقف برای توسعه سازمان هلال احمر

با اینکه بسیاری از قوانین برای راحت تر شدن امور مربوط به جمعیت هلال احمر تصویب شده و نهاد وقف نیز، همکاری بسیار مطلوبی با این سازمان دارد، اما باز هم قوانین تعریف شده و قطعی وقف که در بسیاری موارد، در جامعه مفید واقع می شوند، در اینجا ممکن است برای سازمان هلال احمر محدودیت هایی ایجاد نمایند. در عقد وقف دست کم با سه عامل سر و کار داریم:

1.واقف

2.متولی

3.ناظر

کـه در مواردی عامل چهارمی یعنی «سازمان اوقاف و امور خیریه» هم داخل می شود. بدین صورت که چنانچه واقف را پس از جاری شدن صیغه وقف کنار بگذاریم، کماکان با دیگر عوامل نام برده مواجه هستیم. از طرفی، متولی حضور دارد (که غالباً واقف یا افراد تعیین شده به اراده او هستند) و این یعنی اداره موقوفه، در ید مالک سابق یا همان واقف است و هلال احمر تقریباً سلطه و اقتداری در اداره وقف ندارد؛ بنابراین مدیریت تام موقوفه از اختیار هلال احمر خارج است.

از طرفی نیز ناظر حضور دارد که با آن که در نیمی از عقود موقوفه هلال احمر وجود دارد؛ اما باز ممکن است با وجود تمام خوبی هایی که دارد، در مواردی باعث ایجاد محدودیت یا اختلاف در شیوه بهره برداری از موقوفه باشد.

ضمن آن که عامل سوم نیز همچون عامل نخست موثر و محدودیت زا است. یعنی هلال احمردر مواردی ممکن است با وضعیت هایی رو به رو شود که به هر علتی، پای سازمان اوقاف به میان آید و عملاً با ورود یک نهاد حکومتی دیگر -اعم از دخالت یا نظارت- مواجه شود که از منظر حقوقی در هر حال، اداره یا وضعیت حقوقی موقوفه را پیچیده و طولانی تر می کند.

این موضوع برای سایر املاک و دارایی هایی که به صورت صلح یا هبه در اختیار هلال احمر قرار می گیرد صادق نیست و قانون، محدودیتی برای نحوه استفاده یا واگذاری این گونه املاک قائل نیست. اغلب این محدودیت ها تنها در عقود وقف اعمال می شود که به سبب تعریف وقف و قوانین حاکم بر آن ایجاد می گردد.(8)
 

نتیجه گیری و جمع بندی

در صلح و هبه، مال از سلطه و مالکیت صالح و واهب خارج می شود و با اختیاراتی وسیع و تقریباً کامل در اختیار هلال احمر -نماینده حکومت- قرار می گیرد. اما در وقف، دست هلال احمر، ابـداً باز نیست و نوع و میزان عملکرد آن بسیار محدود است. واقف از یک طرف، خود یا معتمدینش را متولی قرار می دهد و حتی می تواند هلال احمر را ناظر هم قرار ندهد. از سویی دیگر نیز با تعیین جهت وقف، مهار و کنترل نماینده حکومت را کامل می کند و عملاً هلال احمر را مجری نیات خود قرار می دهد.

بنابراین از این منظر وقف می تواند بسیار نزدیک تر به اهداف واقف باشد و احتمال فساد در بهره برداری از موقوفه را کاهش دهد و همچنین بهره مندی نهاد وقف از ساز و کار نظارتی واقف (مردم) بر موقوف علیه (هلال احمر) تا پایان حیات موقوفه برقرار است و حتی پایان حیات موقوفه نیز دارای شرایط بسیار صعب و ویژه ای است که به راستی می توان از آن به «ناممکن» یاد کرد.

پی نوشتها

1. مادة3قانون اساسنامۀجمعیت هلال احمر مصوب 8/2/1367
2. مواد 55 و 58 از قانون مدنی
3. مواد 75 و 78 و 81 و 82 از قانون مدنی
4. امامی، سید حسن، حقـوق مـدنی، تهـران، اسـلامیه، 1344 ، جلـد دوم ، ص462
5. کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی: درسهایی از عقود معـین، تهران، گنج دانش، چاپ هجدهم، 1391 ، جلد اول ، ص 372
6. بندهای 6و 9مادة12قانون مالیـات بـر ارزش افزوده مصوب 17/2/87کمیسیون اقتصادی مجلـس
7. ماده 51 قانون دفاتر اسناد رسمی و کانون سردفتران و دفتریاران مصوب 25/4/1354.
8. اردکـانی، عبـاس، میـراث ماندگار: مجموعه اسناد وقفی جمعیت هلال احمر، تهران، تندیس، 1380.