نگاهی به کاربرد وقف در نظام آموزش و پرورش

نگاهی به کاربرد وقف در نظام آموزش و پرورش

همه ما به خوبی می دانیم که یکی از راه هایی که اسلام برای افزایش مشارکت اجتماعی و همیاری مردم در جوامع معرفی کرده است، مسئله ای به نام وقف است و این عمل خیر و انسان دوستانه ریشه ی تاریخی عمیقی دارد. از زمان آغاز اسلام، موضوع وقف در جوامع مختلف نقش بسیار پررنگی پیدا کرد و تمامی مسلمانان برای استفاده از آن در بحران های سیاسی اقتصادی پیشقدم شدند.

بر اساس اسناد تاریخی معتبر می توان گفت که شکوفایی و گسترش معارف دینی و اسلامی به طور مستقیم به نهادهای آموزشی و مدارس وابسته بود. از همان دوران صدر اسلام مدارس و مراکز آموزشی به دلیل آنکه از طریق املاک و اموال وقفی پشتیبانی شده بودند، آبادانی و تقویت علمی خود را در تمام سدهای تاریخی حفظ کردند و دانش آموزانی با ارزش و توانمند را تربیت کرده و تحویل جامعه اسلامی دادند.

همانطور که می بینید اگر بخواهیم آثار وقت را در جامعه اسلامی و انسانی بررسی کنیم باید به تمام ابعاد گوناگون اجتماعی اقتصادی امنیتی و آموزشی و تربیتی اشاره نماییم.

از میان تمام ابعاد نامبرده شده، ابعاد آموزشی و فرهنگی عمل وقف در جوامع بیشتر به چشم می آید. یکی از منابع مستمر مالی مراکز تربیتی در جوامع اسلامی، همان پشتیبانی وقفی است. اگر دقت کنید متوجه خواهید شد که تعداد زیادی از مدارس و مراکز علمی و تربیتی در جهان اسلام از طریق اموال موقوفه تاسیس شده اند و گسترش آنان نیز با درآمدهای اوقافی کاملاً مرتبط بوده است.

از آنجایی که بارزترین ویژگی تمدن اسلامی، فرهنگ بشردوستانه و روح دانش پروری است، تمام تمکن مالی افراد دینی در اکثر مواقع صرف پیشرفت علم و دانش می گردد. هر چند که مسلمان ها تا قرن دوم مشغول فتوحات اسلامی و جنگ های متعدد بودند و فرصت آن به وجود نیامد که علوم اسلامی به حد چشمگیری پیشرفت کند اما به تدریج پس از قرن دوم که آرامش نسبی و رفاه اقتصادی نسبتاً خوبی در جامعه حاکم شد، مردم توانستند از فرصت و امکانات خود برای گسترش فرهنگ وقف در جهت پیشرفت روح تعلیم و دانش پروری استفاده کنند.

احساس نوع دوستی و تعاون جزء مسائلی هستند که در میان مسلمانان بسیار دیده می شود و دین اسلام نیز تاکید مستقیمی بر مسئله وقف و صدقات جاریه دارد. بیشتر مسلمانان جامعه با هر میزان تمکن مالی که دارند سعی می کنند تا عادت پسندیده وقف کردن را در زندگی خود اشاعه داده و آن را به فرزندان خود نیز به عنوان میراثی اسلامی انتقال دهند. 

اموال موقوفه میزان زیادی از نیازمندی های عمومی جامعه را تامین می کنند و همین موضوع باعث گسترش فرهنگ آموزی و علمی گردد؛ چرا که گسترش فرهنگ وقف کاملا وابسته به مدرسه سازی و ایجاد مراکز علمی معتبر است و این موضوع به حدی زیاد است که بسیاری از بناهای بهداشتی و مذهبی و موسسات علمی و تربیتی موجودیت خود را مدیون این عمل شایسته هستند.

 وقف در حقیقت جزو عبادات و صدقات جاری به حساب می آید. اگر بخواهیم معنای کلمه وقف را در اصطلاح فقهی مورد بررسی قرار دهیم باید بگوییم که در هنگام وقف اصولاً اصل مال باقی می ماند و منفعت آن جابجا می گردد (میان صاحب مال و نیازمندان) و این امکان برای مردم ایجاد می شود تا از منافع این مال موقوفه استفاده نمایند.  (1) و (2)

بررسی وقف با رویکرد و کارکرد تربیت دینی 

دین اسلام از لحاظ فرهنگی و تربیتی دارای تعالیم بسیار گسترده ای است که مسلمانان نیز در صده های مختلف تاریخی تا حد امکان به آن ها توجه کرده اند و آن ها را همانند میراثی عظیم به فرزندان خود انتقال داده اند. یکی از مهمترین مصداق های تربیت دینی مسئله وقف و ترویج آن است. اگر بخواهیم به صورت بارز به کارکرد اموال موقوفه در جامعه اشاره کنیم باید تربیت دینی کودکان و نوجوانان اجتماعی به وسیله احداث مدارس و کتابخانه ها و موسسات علمی و آموزشی نگاهی بیندازیم و آن ها را به عنوان بارزترین مثال ممکن برای عمل نیکوکارانه وقف معرفی کنیم.

 شاید اکنون این سوال برای بسیاری از افراد به وجود آید که تامین هزینه های این موسسات علمی و آموزشی چگونه ممکن است؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که تامین تمام این هزینه ها از محل درآمد و موقوفات است که کمک به امور تحصیلی مستضعفین و افراد محروم نیز در گستره های آن قرار می گیرد.

توجه به این نکته الزامی است که در جوامع اسلامی همانند ایران و دیگر کشورهای اسلامی ممکن است از زمان های گذشته حتی قبل از ورود اسلام نیز مسئله وقف و بخشیدن وجود داشته باشد اما این حقیقت غیر قابل کتمان است که اسلام روح و ماهیت ویژه ای به موضوع بخشایش و بخشیدن دمید و باعث شد تا کلمه ای به نام وقف علاوه بر جایگاه اجتماعی و فرهنگی، دارای بار حقوقی باشد؛ به گونه ای قوانین آن تنظیم شوند که اموال موقوفه سرنوشت مشخصی را پیدا کنند از طریق دستگاه های قضایی قابلیت رسیدگی داشته باشند.

هنگامی که مسئله وقف علاوه بر یک عادت پسندیده اسلامی دارای بار حقوقی شد، ثمرات و برکات آن نیز کاملاً دائمی می شوند، به نحوی که امروزه دیگر هیچ یک از کلاهبرداران و سودجویان همچون گذشته نمی توانند به این اموال دستبرد بزنند و یا آنان را مورد تخریب قرار دهند و تمام این نتایج حاصل انقلاب اسلامی ملت ایران و نگاه فقهی و حقوقی قانونگذار و حاکم ملت اسلامی ایران به موضوع وقف است.

امروزه وقف یکی از موضوعاتی است که مربوط به مقطع زمانی خاصی از حیات جامعه به حساب نمی آید و به هیچ عنوان مربوط به گروه خاصی از شهروندان نیست و همه افراد می توانند از برکات آن استفاده کنند و علاوه بر افراد مرفه، دیگر اقشار متوسط جامعه نیز می توانند تا حد امکان عمل وقف کردن را در زندگی خود به جریان بیندازند. 

در دنیای امروز با گسترش وقف کردن در میان طبقات مختلف جامعه می توانیم شاهد این موضوع باشیم که نیازهای طبقات فقیر جامعه و حتی نسل آینده نیز توسط اموال موقوفه تامین می گردد. هنگامی که یک مدرسه یا مرکز علمی و آموزشی با استفاده از وقف به وجود می آید، دیگر برکات آن تنها شامل دنش آموزان و دانشجویان کنونی ان مدرسه نمی گردد؛ چرا که اموال موقوفه مورد حمایت دولت قرار می گیرند و بستر رشد علمی و فرهنگی جامعه در آینده نیز فراهم می گردد و در نهایت برکات آن شامل چندین نسل پیاپی خواهد شد. 

جالب است بدانید که استان خراسان بزرگترین خاستگاه نهاد آموزشی با عنوان مدرسه است. چنین مراکزی حدوداً از اواخر صده سوم گسترش یافتند و به تدریج دنیای اسلام را فرا گرفتند و حتی گسترش این نهادهای آموزشی تا حدی بود که پس از ماوراء النهر در خاور تا آندلس در باختر ادامه یافتند و این عادت پسندیده نیز در میان ملت های مختلف جا افتاد که با استفاده از اموال موقوفه مدارس زیادی برای تعلیم و تربیت دانش آموزان تاسیس کنند.

البته به جز تاسیس مدرسه و مراکز علمی، بسیاری از نیکوکاران و مردم خیر با  اهدای کتاب به کتابخانه های مدارس موقوفه و حتی دانشگاه ها، بیشترین تاثیرگذاری را در جهت تعلیم و تربیت افراد تحصیل کرده و با مهارت در جامعه داشتند.

همانطور که می دانید در نظام آموزش و پرورش یکی از مهمترین مواردی که وجود دارد، مطالعه کردن و کتاب خواندن است و در صورتی که این امکان از طریق اموال موقوفه و کمک های خیرین تامین شود، تا حد زیادی شاهد پیشرفته فرهنگ آموزشی در کل کشور خواهیم بود. (1)  و (3)

سیاست گذاری فرهنگ وقف با هدف پیشرفت نظام آموزش و پرورش

در بررسی های تاریخی می توان به این موضوع پی برد که قرن هفتم به دلیل حمله مغول بسیار معروف است. در واقع قرن هفتم همزمان با حمله مغول به ایران و انقراض حکومت عباسیان بود. هنگامی که ایرانیان توانستند در دربار حکومتی مغول راه پیدا کنند و باعث شوند تا سران این حکومت همچون غازان خان به دین اسلام روی بیاورند، قدرت سیاسی نسبتاً زیادی را پیدا کردند.

از نمونه های بارز این قدرت سیاسی، به وزارت رسیدن فردی همچون خواجه رشید الدین فضل الله بود.  این فرد توانست گستره ی موقوفات را در عصر خود بسیار رونق دهد و مراکز علمی و رفاهی نظیر رصدخانه ها، مدارس، کتابخانه ها و بیمارستان ها را به موارد وقفی اضافه کند. 

 در عصر صفویه هم وقف به توسعه خود ادامه داد و سلاطین صفوی نیز بسیاری از املاک خود را به آستان مقدس امام رضا و حضرت معصومه وقف کردند. اولین اداره امور اوقاف نیز به وزیر این دوره واگذار شد و با تاسیس اداره اوقاف به طور رسمی امور اموال موقوفه وارد سیاست گذاری های جامعه شد و تا امروز نیز این سیاستگذاری تاریخی ادامه یافت به طوری که مصداق های بارز فرهنگ وقف بیشتر از هر زمان دیگری در حکومت انقلاب اسلامی ایران دیده می شود. (4)

شاید در ابتدا وظیفه و نقش اساسی وقف به آموزش در مساجد وابسته بود و مساجد نیز عموما خود جزو اماکن وقفی محسوب می شدند که علاوه بر آنکه محل انجام فرایض مذهبی بودند، محل تشکیلات جلسات درس و بحث نیز به حساب می آمدند. 

 نقش مساجد در سیاستگذاری های جامعه و تعلیم و تربیت اسلامی به حدی زیاد بود که مدارس اولیه در کشور ما شکل ظاهری همچون مسجد داشتند. با تکامل و توسعه تمدن اسلامی و دیگر علوم به تدریج، وقف در نظام آموزش و پرورش وارد مرحله جدیدی شد و نیاز به ایجاد مراکز معینی برای تعلیم و تربیت به صورت جداگانه در جامعه احساس می شد، به همین علت نیکوکاران و صاحبان اموال موقوفه تصمیم گرفتند تا میزان زیادی از سرمایه خویش را برای تاسیس چنین مراکزی به کار گیرند.

 عده ای دیگر از افراد نیز با تامین نیازهای این اماکن تحصیلی و تامین هزینه های محصلان باعث شدند تا مدرسان ورزیده ای در جامعه اسلامی تربیت شوند و این مدرسان نیز وظیفه تعلیم و تربیت نسل بعدی خود را بر عهده می گرفتند. تهیه کتاب ها و تاسیس کتابخانه ها نیز از جمله دیگر اقدامات صاحبان اموال موقوفه بود که نقش موثری را در ایجاد فرهنگ تعلیم و تربیت در جامعه داشت. (1) و (5)


 

جمع بندی و نتیجه گیری

در یک جمع بندی کلی می توان به این موضوع اشاره کرد که احیای فرهنگ وقف در سیاستگذاری های جوامع اسلامی با هدف مصارف علمی و فرهنگی و تربیتی، نشأت گرفته از قرون اولیه شکوفایی تمدن اسلامی است که آثار ارزشمندی نیز از آن دوران باقی مانده است. شاید اکنون این فرضیه برای برخی از افراد ایجاد شود که آیا با به کارگیری فرهنگ وقف، جامعه اسلامی در پی بازگشت به گذشته است؟

درپاسخ به این فرضیه باید بگویم که اصل سیاستگذاری حکومت و استفاده از وقت در نظام آموزش و پرورش گامی به سوی آینده است اما این حرکت با استفاده از تجربیات موفقیت آمیز نسل های گذشته انجام می شود. 

پی نوشتها

1. قرآن کریم
2. مینیان مدرس، محمد – 1381 - وقف از دیدگاه حقوق و قوانین. تهران: سازمان مطالعه وتدوین – سمت
3. کسایی، نوراهلل – 1378 - وقف در خدمت نهادهای علمی – آموزشی". نشریه وقف میراث جاویدان شماره 61.
4. معراجی، سعید – 1385 - وقف؛ سنت ماندگار. تهران: نشر صائن
5. هدایتی، عـلی اصغر – 1388 - مروری اجمالی بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی وقف نقش وقف در توسعه اقـتصادی و اجـتماعی کشورها". نشریه وقف میراث جاویدان شماره 33.