شهرسازی و توسعه آبرسانی دوره صفوی در سایه وقف

نقش وقف در شهرسازی و توسعه آبرسانی دوره صفویه

دوران صفویه به واسطه حکومت حکمرانان مذهبی شاهد رشد و بالندگی اسلام و دوران شکوفایی حکومت اسلامی در ایران بوده است. در این دوره نهادهای دولتی بر پایه قوانین اسلامی تشکیل شده است. بنیان شکل­گیری نهاد وقف به عنوان یکی از نهادهای مبتنی بر قوانین اسلامی، به دوران قبل از صفویه باز می گردد اما، شکوفایی آن در دوران صفویه است.

اسناد تاریخی و وقف نامه ها نشان می دهد در آن زمان یک فضای رقابتی در وقف کردن بوده است که بیشتر بین بزرگان و عمال حکومتی شکل می گرفته که در رأس آن وقفیات شاه عباس بوده است به طوریکه اوج وقف به آن زمان برمی گردد. در این زمان حتی زنان منسوب به دربار هم در این زمینه اقدامات مؤثری انجام داده­ اند و با این اقدامات زمینه توسعه شهرها و ایجاد تسهیلات برای عامه مردم را فراهم ساخته ­اند.

وقف آثار عمیقی بر اقتصاد آن زمان، کیفیت زندگی مردم و مخصوصاً بر شهرسازی و توسعه فضاهای شهری داشته است. یکی دیگر از نقش های مهم آن در زمان صفویه، توسعه منابع آبی است. برای نمونه و روشن شدن تأثیر وقف بر توسعه منابع آبی و در نتیجه توسعه شهر، شهر مشهد را به عنوان نمونه در این مقاله مثال می زنیم.

چراکه این شهر یکی از شهرهای خشک کشور بوده است که به نقل از اسکندر بیگ ترکمان از مورخان آن زمان: «ساکنان شهر مشهد مقدس معلی و زوار روضه متبرکه از قلت آب در عذاب بودند.» حال باتوجه به توصیفی که از این شهر در کتاب های تاریخی شده است پیداست که وقف آب چه تأثیری در بعد و قبل آن، در این شهر داشته است و از این رو است که آن را به عنوان نمونه قرار داده ایم. (1) و (2)
 

از چه جهت توسعه منابع آبی مهم بوده است؟

دلیل این اهمیت، مهم بودن منابع آبی برای گسترش و توسعه شهرها، جذب جمعیت، تغییر شرایط جغرافیایی است. یکی از شهرهایی که می­توان به عنوان نمونه بدان پرداخت شهر مشهد است که همواره مشکل کمبود آب داشته است که اولین بار در دوره تیموری با انتقال آب از شهرهای نزدیک آن آب شرب و زراعی مردم این شهر تأمین شد تا دوره صفویه که باتوجه به اهمیت و احترامی که حاکمان این دوره به مرقد امام رضا داشتند، اولین بار شاه عباس بعد از سفر به این شهر دستور داد آب چشمه گیلاس که در نزدیکی شهر قرار داشت را خریداری و وقف حرم مطهر شود که فرایند آن چند سال به طول انجامید و موجب رونق این شهر شد همچنین موجب توسعه شهر نیز شد؛ در اطراف حرم خانه هایی ساخته شد و با قیمت خوبی فروخته می شد. (3)



اهمیت وقف آب در توسعه آبرسانی تا آنجا بوده است که برای آن تشکیلات اداری صورت گرفته است. برای نمونه در همین شهر مشهد یک میراب به عنوان نگهبان و ناظر بر تقسیم آب گماشته شد. یک لایحه که به نوعی لایحه بودجه نیز بود برای موقوفات، تشکیلات اداری و پرداخت حقوق ها و وظایف این مجموعه تهیه شد.

یکی دیگر از وقف­های آبی که در حوزه توسعه آبرسانی بوده است، وقف قنات و آب­انبار بوده است که آب حمام و شرب محله­های مختلف با آن تأمین می­شده. این آبرسانی تأثیر بسیاری در کیفیت زندگی مردم منطقه، توسعه و رونق شهر، توسعه اقتصادی و اجتماعی از طریق جذب جمعیت می­شده است.
 

تأثیر وقف در شهرسازی و گسترش شهرها به چه صورت بوده است؟

یکی دیگر از تأثیرات وقف در حوزه شهرسازی بوده است. در دوران صفویه وقف به عنوان یک وجه فقهی زیربنای ساخت بناهای مهم شهری از جمله مسجد، حمام، مصلا، کاروان سرا، مدرسه، بیمارستان و خیابان است.

بنابر آنچه در کتاب های تاریخی آمده است یکی از نشانه­های شهر اسلامی مسجد جامع بوده است که در حکم قلب شهر بوده و در اطراف آن مؤسسات اجتماعی شکل می گرفته، بنابراین در این دوره برای وقف مسجد به عنوان مرکز ثقل شهر اسلامی اهمیت ویژه ای قائل بودند. برای نمونه در شهر اصفهان هرجا که مسجد ساخته شده است، کاروان سرا، حمام، مدرسه، بازارچه، همگی به صورت مجتمع در کنار هم ساخته شده است و اغلب در بخش تجاری شهر ساخته می شدند.

از آن جمله مساجد مهمی که در دوران صفویه به واسطه وقف صورت گرفته است، وقف مسجد امام رضا بود. حتی تا آن زمان خیلی از مساجد به دلیل شرایط اقتصادی مردمان شهر، زلزله، سیل و یا جنگ هایی که قبلا بوده است مخروبه شده اند که در این دوره بازسازی می شوند. این ساخت وسازهای اماکن تا الان هم مؤثر واقع شده اند.

بیشتر این اماکن نه تنها تا الان مورد استفاده است بلکه به عنوان یک آثار هنری برجسته و یکی از نمادهای معماری اسلامی – ایرانی و نماد حکومت اسلامی در ایران مورد توجه است و موجب جذب گردشگر به شهرهای مختلف می­شود؛ بنابراین تأثیر وقف در شرایط اقتصادی و اجتماعی فقط برای آن زمان نبوده است بلکه برای تمام دوران است. (4)



ساخت مدارس که موجب ارتقا سطح فرهنگ و باعث پیشرفت جامعه بوده در این دوره بسیار مورد توجه است. به واسطه این امر برای نمونه 10 مدرسه در مشهد تأسیس شد که هرکدام موقوفاتی دارند از مهم ترین این مدارس، مدرسه میرزاجعفر است که یکی از مهم ترین و بهترین مدارس علمیه آن زمان بوده است که در حال حاضر نیز بخشی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی است. خیلی از واقفان مدارس در کنار مدرسه، کتابخانه، حمام و حتی دکان هم وقف کرده اند که خود این اماکن تأثیر چشمگیری بر زندگی اجتماعی این شهرها داشته است.

یکی دیگر از نیازهای مهم شهری، تأسیس مجموعه درمانی و بهداشتی بوده است که در دوران صفویه باتوجه به افزایش حجم وقف، ساخت این مجموعه رونق گرفت و در بهبود اوضاع بهداشتی و درمانی تأثیر بسزایی داشت. مهم ترین مرکز بهداشتی آن دوران، دارالشفا امام رضا بوده است که دارای تشکیلات دیوانی و اداری منظم و حساب شده ای نیز بوده است. منابع تاریخی نشان می دهد جهانگردان اروپایی به این بیمارستان توجه ویژه ای داشته اند زیرا بسیار مجهز و فعال بوده است.

ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و اینکه در مسیر تجارت جهانی بوده است و تجار زیادی در آن رفت و آمد می کردند به کاروان سرا احتیاج زیادی داشته است. بیشترین کاروان سراهای به جامانده تا حال حاضر زمان ساختش به زمان حکومت صفوی برمی گردد. یکی از شهرهایی که نیاز اساسی به کاروان سرا داشته است شهر مشهد به خاطر حضور زائران فراوان بوده است و در بین کاروان سراهای بسیاری که ساخته شده، کاروان سرای سلطانم مهم ترین آن بوده است.

ساخت حمام یک عمل صالح مخصوصاً در شهرهای زیارتی محسوب می شده است که از عواید آن مخارج دیگری تأمین می شده است. یکی از این مساجد حمام مهدی قلی بیگ است که در حال حاضر هم یکی از بناهای دیدنی شهر مشهد به حساب می آید که یک قنات وقف آن بوده و اضافه آبش را برای مسجد گوهرشاد می بردند و درآمد آن صرف هزینه شربت خانه می شده است. یا درآمد بعضی از این حمام ها وقف روشنایی حرم، پرداخت حقوق کارمندان و ... می شده است.
 

ساخت خیابان در دوره صفویه

یکی از مهم ترین نمادهای شهرسازی، ساخت خیابان است. امروزه در هر شهری که وارد می شویم تاریخ ساخت یک یا چند خیابان آن مربوط به دوران صفویه است. از خیابان های آن زمان که در حال حاضر هم پابرجاست و مورد استفاده قرار می گیرد، خیابانی است که از میدان توحید تا حرم مطهر و خیابان شهید نواب صفوی می گذرد. یا خیابانی که در شهر قزوین توسط شاه طهماسب ساخته شده است.

نکته مهمی که در خیابان سازی مهم بوده است، این است که تا قبل صفویه، خیابان های شهرهای ایران معابر کم عرض و پر پیچ و خمی طراحی می شدند و دلیل آن هم جلوگیری از یورش مهاجمان بوده که جلوی پیشروی آنان بدین طریق گرفته شود؛ بنابراین ساخت خیابان مستقیم از نظر سیاسی و نظامی اقدامی بسیار جسورانه بوده است که نشان دهنده قدرت حکومت صفوی در سرکوب مهاجمان و برقراری امنیت. آرامش بوده است.

خیابان هایی که ساخته شد در تأمین پایدار آب موردنیاز شهر هم تأثیر داشته است. این خیابان سازی تأثیرات دیگری هم داشته به عنوان مثال در شهر مشهد وجود این خیابان مستقیم باعث شد تا کسبه و پیشه وران سایه بان هایی در خیابان بزنند و به کسب وکار می پرداختند که آستان قدس در قبال این کار از آن ها وجهی دریافت می کرده است؛ طبق اسناد تاریخی بخشی از درآمد آستان قدس وجوه خیابانی همین خیابان بوده است. (5)
 

کارکرد وقف در جذب جمعیت چیست؟

اما چگونه موقوفات باعث جذب جمعیت می شده؟ همان گونه که در بالا بدان اشاره شد، مسجد قلب شهر بوده است که به واسطه آن مراکز تجاری، کاروان سرا، مدرسه، حمام، مرکز درمانی و ... همگی در کنار هم ساخته می­شد یعنی تمام امکانات رفاهی و آموزشی در کنار هم قرار می­گرفتند.

همین خود باعث جذب جمعیت به شهرهایی می­ شد که این امکانات را داشتند با تورق منابع تاریخی می­توان دریافت شهرهایی مانند مشهد و اصفهان چرا این همه مهاجر و جمعیت داشتند برای مثال شهر مشهد در کنار مساجد و مدارس و ...،  حرم امام رضا عامل اصلی جذب جمعیت بوده است و از طرفی زائر و مجاورین حرم به امکانات رفاهی نیاز داشتند که در کنار حرم به تمام آن­ها دسترسی پیدا می کردند. خیلی از زائران از شهرها و کشورهای مختلف به این شهر می­آمدند و بعد برای آموزش دروس دینی به واسطه علمایی که در حوزه­های علمیه آن بودند در همین شه

ر ساکن می­شدند. ساخت مدارس، علما و طلاب بسیاری را به این شهر می­آورد که بعضاً تا آخر عمر هم در همین شهر ماندند؛ مانند محقق سبزواری، شیخ حر عاملی و... با این اوصاف می­توان به کارکرد پدیده وقف در جذب جمعیت و مهاجرت پی برد.
 

وقف و حفظ بناهای ارزشمند

یکی دیگر از کارکردهای وقف حفظ بناهای تاریخی است. از آثار مهم وقف حفظ بناها و تعمیر مستمر آن بوده است. در وقف نامه ها تعمیر بناها برای حفظ و پایداری آن پیوسته مورد توجه قرار می­گرفته و به صراحت در این وقف نامه ها اشاره شده است تا زمانی که مخارج احیا بنا وجود دارد کسی اجازه ندارد، دیناری در جای دیگر خرج شود. به کمک وقف است که خیلی از بناهای قدیمی اگرچه کارکرد خود را از دست داده اند اما در حال حاضر هم هنوز پابرجا هستند و ما از طریق آن می­توانیم با فضا، نوع معماری، مسائل شهری و تاریخی ادوار گذشته و حتی ابتکار سازندگان و بانیان آن،  آشنا شویم.
 

نتیجه گیری و جمع بندی

نهاد وقف یکی از شاخص­ های مهم دوران صفویه است و شناخت درست وضع دربار، شرایط اجتماعی و اقتصادی به شناخت نهاد وقف بستگی دارد. در سایة موقوفات کارهای رفاهی و اجتماعی بسیاری انجام گرفت. وقف کاروان سراها، حمام­ها، دکان­ها، مدارس و مساجد و ... در آبادسازی و رونق بخشیدن به شهرها و روستاها تأثیر بسیار داشتند. تاسیس مدارس و مساجد به حمایت از مراکز فکری شیعه می پرداخته است. درواقع حاکمان این دوره برای تداوم و گسترش تشیع، از طریق وقف، دست به اقدامات فرهنگی می ­زدند و زمینه ­های جذب جمعیت و گسترش شهرها را فراهم کردند.

پی­نوشتها

1.  www.sid.ir
2. www.pdf.tarikhema.org
3. www.ketabnak.com
4. www.gisoom.com
5. www.library.razavi.ir