رشد اقتصادی به روش اسلامی: رابطه وقف با تأمین مالی

رشد اقتصادی به روش اسلامی: رابطه وقف با تأمین مالی

با مرور آیات و روایت‌هایی که مربوط به حیطه اقتصاد هستند به این نتیجه می‌رسیم که ‌در دین اسلام، فقر انسان و نبود عدل و انصاف در اجتماع پدیده‌ای ناپسند شمرده شده است. به همین دلیل یکی از هدف‌های اصلی و مهم نظام اسلامی و به دنبال آن اقتصادی از منظر اسلام ریشه کن کردن موارد یاد شده است.

در جامعه‌ای که بر مبنای اسلام پایه گذاری شده لازم است تمام موارد اقتصادی و مالی به گونه‌ای برنامه ریزی شود تا ساختار اقتصادی آن در مسیر رسیدن به اهدافی که اسلام تعیین کرده است باشد. بنابراین کوشش برای رفع فقر و بالا بردن عدالت و نیکوکاری در جامعه، از جمله هدف‌های نظام مالی دین اسلام است.(1)

در سال‌های اخیر نتایج خوبی در خدمات رسانی مالی به افراد کم درآمد با عنوان «تأمین مالی خرد» تشکیل شده است. برنامه اصلی این بخش از تأمین مالی خدمات رسانی به کسانی است که به دلیل‌های متفاوت امکان استفاده از تسهیلات بانکی را ندارند و یا نمی‌توانند از آن استفاده کنند.

به طور مثال اگر بخواهیم دقیق‌تر به این موضوع نگاه کنیم، این نوع از ارائه خدمات برای گروه‌هایی در نظر گرفته می‌شود که در آمد پایینی دارند مانند کشاورزها، صنعت گران و یا پیمانکارهایی که کسب و کار کوچکی دارند به این خاطر که گروه‌های نام برده شده رتبه اعتباری بالایی ندارند از طرف بانک‌ها و مؤسسه‌های مالی معتبر مورد توجه قرار نمی‌گیرند. همچنین به دلیل نظارت و محاسبه در رابطه با عرضه وام با مقدار کم و آسان نبودن تأمین وثیقه بیشتر اوقات به این افراد وامی ارائه نمی‌شود.
 

در کشورهای اسلامی ارائه خدمات با عنوان تأمین مالی خرد چگونه است؟

واقعیتی که وجود دارد این است که ارائه خدمات با عنوان تأمین مالی خرد اسلامی از چند سال قبل گسترش داشته است و بر اساس تحقیق‌های انجام شده در این زمینه، در کشورهای در حال توسعه و یا توسعه یافته به شکل‌های مختلف رواج دارد.

به طور مثال بانک گرامین که در کشور بنگلادش در سال 1976 میلادی به عنوان یک مؤسسه پیشتاز در حیطه تأمین مالی خرد کار خود را شروع کرد به گونه‌ای فعالیت خود را در طول سی سال ادامه داد که در سال 2006 میلادی، بنیانگذار بانک محمد یونس به خاطر فعالیت در حوزه تأمین مالی خرد جایزه صلح نوبل را دریافت کرد.

با توجه به آمار به دست آمده این بانک با رشد 113.5 درصدی وام‌های خود روبرو شد و میزان وام‌های خردی که به مشتریان خود عرضه کرده از 229.14 میلیون دلار در سال 2001 میلادی به 448.41 میلیون دلار در سال 2011 میلادی افزایش پیدا کرد.2 اما مهترین چالشی که در این باره وجود دارد بالا بودن نرخ‌های بهره است که حتی کشور بنگلادش که در زمینه تأمین وام‌های یاد شده پیشرو است، بیشتر مؤسسه‌ها بهره‌ای که برای فقرا تعیین می‌کنند 25 تا 30 درصد است.

بعضی از مؤسسات دیگر هم علاوه بر بهره‌ای که برای وام‌های خرد خود در نظر گرفته‌اند هزینه‌های غیر مستقیم دیگری هم بر بهره اضافه می‌کنند که در آخر بهره‌ای که واقعا از وام‌گیرندگان گرفته می‌شود به حدود 40 درصد می‌رسد که از بهره‌ای که از درخواست کنندگان تسهیلات در بانک‌های متعارف خواسته می‌شود بسیار بیشتر است.

با توجه به سخنان گفته شده به نظر می‌رسد نتیجه‌های موفقی که در تأمین مالی خرد به دست آمده است این پتانسیل را داشته باشد که در چهار چوب نظام بانکداری اسلامی قرار بگیرد. در واقع با چند اصلاح می‎‌توان به یکی از هدف‌های نظام اسلامی دست پیدا کرد که یکی از آن‌ها کاهش هر چه بیشتر فقر است.

از روش‌های اسلامی که می‌توان کمک گرفت و همچنین یکی ازمهمترین روش‌ها استفاده از سند‌های مشارکتی و قرض‌الحسنه است و یا سازمان‌های موجود در جامعه اسلامی مانند نهادهای مربوط به صدقات، وقف‌ها، زکات، خمس و ... که می‌توانند به تجهیز مؤسسه‌های مالی مورد بحث کمک کنند.

 

سابقه تاریخی وقف و معنی آن در اسلام

اگر بخواهیم وقف را از لحاظ لغوی معنی کنیم به متوقف کردن و یا حبس کردن مال و آزاد کردن نفع آن گفته می‌شود. در قانون مدنی معنی وقف این‌گونه آورده شده که «وقف به این معنی است که اصل و عین مال حبس و منافع آن بخشیده شود.»

با اینکه لغت وقف به طور اختصاری در قرآن آورده نشده است؛ اما در متن‌های مذهبی از آن به عنوان صدقه یا صدقه جاریه یاد شده. از طرفی تعریف اقتصادی هم برای وقف می‌توان در نظر گرفت یعنی کاربرد منابع را تغییر داد و یا تغییر از سود فردی به بهره‌برداری اجتماعی که برای نسل‌های آینده نیز قابل استفاده است.

توسعه وقف در جامعه که به عنوان سازمانی خصوصی فعالیت کند در زمینه اقتصاد اسلامی باعث می‌شود پس انداز افزایش و مصرف کاهش پیدا کند و از طرفی پس اندازها می‌توانند به عنوان سرمایه استفاده شوند. سرمایه‌ای که باعث به وجود آمدن کالاهای خصوصی و خدمات اجتماعی می‌شود. (2)

با توجه به اینکه از منظر تاریخی دقیقاً مشخص نیست قانون وقف چه زمانی در اسلام آمده است. اما اولین اقدامی که از سوی پیامبر اسلام انجام شد بعد از مهاجرت به مدینه بود که مسجد قبا و مسجد النبی را بر اساس وقف بنا نهاد. که بر اساس وقف بوده است. همچنین حضرت علی ع نیز اموال و املاک متعددی از خود را در زمان حیات خود وقف کرد به طوری که بر اساس مطالعات انجام شده عواید املاکی که تا اواخر عمر خود وقف کردند به 24 هزار دینار می‌رسیده است.(3)

در تاریخ کشور ما نیز وقف نقش به سزایی داشته است، به خصوص در دوران صفوی به اندازه‌ای گسترده شد که تا پایان این دوران تقریبا همه‌ی زمین‌های کشاورزی و یا خانه‌های مسکونی تمام یا بخشی از آن‌ها وقف شده بودند. بعدها علاوه بر زمین‌های زراعی و املاک مغازه‌ها، ابزارهای تولیدی مانند نانوایی‌ها، کارگاه‌های بافندگی و یا کتابخانه و... همچنین پول نقد نیز وقف شدند.

اگر بخواهیم نگاه جامعی به تاریخ وقف داشته باشیم، اوقاف نقش قابل توجهی در تولید کالاها، به وجود آوردن فرصت‌های شغلی و ... داشته‌‌اند. در عصر حاضر نیز نهاد وقف در کشور ما بخش عظیمی از منابع را تشکیل داده است. طبق گفته‌های معاون سازمان اوقاف کشور، ارزش تقریبی دارایی‌های وقف شده در ایران حدود 100 هزار میلیارد تومان است و درآمد این موقوفات با توجه به آمار گرفته شده در سال 1387 حدود 84 میلیار تومان بر آورد شده است نتیجه‌ای که می‌توان از این آمار گرفت سود دهی و یا بازدهی کم آن‌هاست، که معادل هشت ده هزارم می‌شود.

با وجود ظرفیت بالای یاد شده و همچنین واقعیت اقتصاد موجود در ایران نشان می‌دهد که وقف کارایی و جایگاه قبل را ندارد. یکی از دلیل‌های مهم موجود اداره سنتی و غیر علمی مستغلات وقف شده است و همچنین مورد استفاده قرار ندادن ظرفیت‌های این سازمان تاریخی در پیش بردن هدف‌های اسلامی است.

بنابراین اگر از ظرفیت‌های بالقوه‌ای که در این نهاد وجود دارد استفاده شود و همچنین استفاده از راهکارها و تجربه‌های بین‌المللی، الگوی مناسبی برای هر چه بهتر کردن نقش نهاد می‌توان به دست آورد. در ادامه تلاش می‌شود با استفاده از راهکارهای بین‌المللی در رابطه با تأمین مالی خرد، طرحی بومی ارائه شود.
 

طرح تشکیل مؤسسه تأمین مالی خرد

منظور از این طرح مؤسسه‌ای خصوصی است که بخش اعظم آن از منابع وقفی تأمین شده است. ساختار این نوع مؤسسه از بخش آماده سازی منابع یا بدهی‌ها از سازمان اسلامی وقف و بخش تخصیص منابع از ابزارهای وقف اسلامی تشکیل شده است.
 

تجهیز و آماده سازی منابع

مؤسسه‌های تأمین مالی خرد مرسوم، منابع مالی خودشان را به وسیله سپرده گذاری توسط اوراقه قرضه و پرداخت بهره به انجام می‌رسانند و یا از منابعی مانند کمک‌های دولتی و یا بین‌المللی استفاده می‌کنند. اما مؤسسه‌های اسلامی که در حیطه تأمین مالی خرد اسلامی هستند می‌توانند از طریق قرض‌الحسنه، اوراق مشارکتی و مبادله‌ای که از روش اسلامی انجام می‌پذیرد در جذب سپرده‌ها کمک بگیرند.

همچنین از نهادهای اقتصادی اسلامی مانند وقف، زکات، خمس و ... برای تأمین منابع مالی خود استفاده کنند. در این طرح پیشنهادی مهمترین منبع برای تأمین مالی مؤسسه نهاد وقف در نظر گرفته شده است. که در چهار چوب وقف اموال منقول و غیر منقول، وقف سهام، پول، و عقود وقفی است.
 


همانطور که گفته شد در مؤسسه‎‌های مالی خرد قسمت عمده تخصیص منابع از طریق اوراقه قرضه و یا دریافت بهره (ربا) انجام می‌شود. اما با توجه به جایگاه و تعریف ربا در اقتصاد اسلامی، برای تأمین مالی خرد بهتر است از نظام مالی اسلامی استفاده شود که در چهار گروه تقسیم می‌شوند اوراق مشارکتی، مبادله‌ای با بازدهی ثابت یا متغیر و اوراق قرض‌الحسنه اشاره کرد. به غیر از اوراق قرض‌الحسنه که معمولاً برای تسهیلات مصرفی استفاده می‌شود، موارد دیگر مربوط به تسهیلات تولیدی و یا تجاری هستند. (4)
 

ارزیابی متون فقهی در حوزه وقف برای تشکیل مؤسسات تأمین مالی خرد

با ارزیابی‌های انجام شده در متون فقهی، چهار نوع منبع برای تأمین مالی را می‌توان نام برد: وقف اموال، وقف سهام، وقف پول و انتشار اوراق وقف. که در ادامه دو مورد از آن‌ها توضیح داده خواهد شد.
 

• وقف اموال

• دریافت امول منقول و غیر منقولی که توسط افراد خیر به منظور کمک به افراد نیازمند و فقیر وقف می‌شود. در این حالت مؤسسه تنها می‌تواند با واقفانی که قصد کمک به افراد نیازمند را دارند همکاری داشته باشد. بنابراین وقف کننده‌هایی که هدف دیگری مانند ساخت مساجد و یا کمک به آن‌ها، احداث پل عابر و ... دارند نمی‌توانند با مؤسسه مالی خرد همکاری داشته باشند.

 

• وقف سهام

• در رابطه با سهام شرکت‌ها و اینکه آیا امکان وقف سهام وجود دارد یا خیر، با توجه به شرایط اصلی وقف که یکی از آن‌ها مالک بودن واقف نسبت به مال است و شرایط یاد شده دیگر، همچنین با توجه به برخی تحقیقات به درستی بیان شده که منظور از سهام، اوراق سهام یا برگه نبوده بلکه منظور بخشی از مال شرکت است بنابراین شرط اصل یا عین بودن در مورد سهام برقرار خواهد بود.(5) با توجه به این موضوع به نظر می‌رسد وقف سهام بتواند منبع دیگری برای مؤسسه مالی مورد بحث در نظر گرفته شود.

از طرفی بررسی ماهیت مؤسسه، اوراق مورد استفاده، درخواست ضامن معتبر و یا دریافت وثیقه، ارائه تسهیلات به صورت گروهی، متمایز بودن تسهیلات تولیدی و مصرفی، خدمات رسانی به مؤسسه به وسیله مشاوره یا نظارت دائم بر فعالیت کسانی که تسهیلات دیافت کرده‌اند از مواردی است که به تشکیل مؤسسه‌های تأمین مالی خرد وقفی در کشور کمک می‌کند.

با جمع بندی مطالب فوق اینگونه می‌توان نتیجه گرفت که سازمان‌هایی که در امور وقف و تأمین مالی خرد فعالیت می‌کنند برای اصلاح نهاد وقف در کشور و تأسیس صندوق‌های تأمین مالی خرد وقفی تلاش کنند که این خود می‌تواند تغییر بزرگی در نظام بانکی کشور باشد.

همچنین از لحاظ قانونی و با تغییر قوانین موجود می‌توان نظام قرض‌الحسنه را طوری طراحی کرد تا صندوق‌‌های قرض‌الحسنه با رعایت برخی شرایط بتوانند به مؤسسه‌های تأمین مالی خرد وقفی تبدیل شوند لازم به توضیح است الزامی وجود ندارد تا صندوق‌های قرض‌الحسنه‌ای که به تازگی به مؤسسه مالی خرد تبدیل شده‌اند بخش اعظمی از منابع خود را به تسهیلات تولیدی و یا تجاری اختصاص دهند بلکه می‌توانند بخش کوچکی از منابع را به این منظور اختصاص داده و اگر این تجربه موفق بود به تدریج فعالیتشان در این زمینه را افزایش دهند.

پینوشتها

1. www.sid.ir
2. www.mbri.ac.ir
3. Habib, A. (2011) “Waqf-Based Microfinance: Realizing The Social Role of Islamic banking”, Paper presented in the International Seminar on integrating Awqaf in the Islamic Financial Sector, Singapore, pp. 14-2
4. www.ensani.ir
5. www.ensani.ir