چه عواملی بر تمایل مردم نسبت به وقف، موثر است؟

چه عواملی بر تمایل مردم نسبت به وقف، موثر است؟

سنت حسنه وقف یکی از سنت های مفید و پربرکت اسلامی است که می تواند فواید و ثمرات بسیار زیادی برای جامعه داشته باشد. با نگاهی به تمام جوامع و ادیان مختلف در می یابیم که این سنت به عنوان فرهنگی ارزشمند در همه ادیان و فرهنگ ها در تمام اعصار رواج داشته و مرسوم بوده است.

حتی افراد جوامع مختلف در دوره های گوناگون تاریخی با استفاده از سنت وقف توانسته اند از خیرات و منافع اماکنی همچون کتابخانه ها، مساجد، آسیاب ها، نانوایی ها و قهوه خانه ها و دیگر اماکن تجاری و فرهنگی بهره مند شوند. لذا وقف باعث بهره مندی همگان از امکانات و ثروت های موجود در جامعه می شود.

با همه این موارد در بسیاری از کشورها متناسب با مقتضیات روز و پیشرفت جوامع سنت و فرهنگ وقف توسعه یافته و به روز شده است، اما در کشور ما که ظرفیت های بسیاری با توجه به سابقه فرهنگی و دینی مان وجود داشته و دارد آن طور که باید این سنت رواج متناسبی ندارد. (1)

حال می خواهیم بپردازیم به این موضوع که چه عواملی بر تمایل مردم نسبت به وقف مؤثر است؟
 

وقف چیست؟

وقف در لغت به معنای ایستادن، توقف، حبس کردن و منحصر کردن است. تعریف ساده از این سنت ارزشمند که در تمام جوامع اسلامی ثمرات و برکات بسیاری برجاگذاشته است به معنای منحصر کردن چیزی برای استفاده افراد خاصی به گونه ای خاص است. به بیانی دیگر: وقف، حبس اصل موقوفه (مال یا چیزی که وقف می شود) و تسبیل فواید آن برای استفاده موقوف علیه (کسی که از بهره و ثمره وقف برخوردار می شود) است.

منظور از حبس اصل موقوفه این است که اصل آن از واگذاری و نقل و انتقال و فروش محافظت شده و استفاده از منافع و ثمرات آن جهت استفاده موقوف علیه یا موقوف علیهم فراهم شود. حال موقوفه می تواند مال، مکان خاصی اعم از مسجد، کتابخانه، حمام، درمانگاه یا حتی استراحتگاه، باغ و یا حتی مواردی مانند استفاده از خدمات مکانی یا کتاب و امکاناتی نظیر آن باشد. منافع موقوفه می تواند در راه خداوند به صورت خیریه و اجتماعی مورد استفاده همیشگی موقوف علیهم قرار بگیرد. (2)


 

• واقف

• شخصی که مال یا امکانی را جهت استفاده دیگران وقف می کند.

 

موقوفه

• مال یا امکانی که از سوی واقف وقف می شود.

 

• موقوف علیه یا موقوف علیهم

• شخص یا اشخاصی که از مال یا امکان به عنوان موقوفه استفاده کرده و بهره مند می شوند.

 

• متولی

• شخصی که مسئول سرپرستی و اداره موقوفه می شود که می تواند خود واقف باشد یا شخصی که از سوی او تعیین می شود. (3)

 

• وقف نامه

• سند یا مدرکی است که از سوی واقف تنظیم می شود تا موقوفه و موقوف علیهم در آن تعیین شده و شرایط و نحوه انتفاع از موقوفه و منافع آن در آن مشخص شود.

وقف دو نوع خاص و عام دارد. در وقف خاص واقف مال یا امکانی را جهت استفاده افرادی خاص در نظر می گیرد، مانند فرزندان یا گروه خاصی. در وقف عام واقف مال یا امکانی را جهت استفاده عموم در نظر می گیرد و وقف می کند مانند مدارس، مساجد، پل، جاده و یا وقف مالی جهت استفاده فقرا و ایتام.
 

بُعد اجتماعی وقف

وقف جایگاه خاصی دارد چرا که به بهبود فضای اجتماعی جامعه کمک شایانی می کند و باعث بوجود آمدن شرایطی مناسب جهت پیشبرد اهداف اجتماعی و فرهنگی جامعه و زمینه ساز ترقی و پیشرفت می شود.

در گذشته بسته به نیاز جوامع بسیاری از واقفین در جهت استفاده مسافران و زائران کاروانسرا، رباط و یا در جهت بهبود شرایط ایتام و فقرا دارالایتام و خیریه و اماکن مورد نیاز آن ها را وقف می کردند. یا برای حمایت از افراد بی بضاعت و تحصیل و ازدواج اینان یا مراکز بهداشتی درمانی جهت مداوا یا پرورشگاه ها و مراکز تربیتی و نگهداری وقف می تواند نقش بسیار تأثیرگذاری داشته باشد.

وقف به عنوان سنت و توصیه ای که از سوی بزرگان دین نیز بسیار توصیه شده است جایگاه ویژه ای در ایجاد شرایط مناسب و دوری از فقر و فساد و دیگر مسائل از این دست در جامعه دارد و بیانگر خود دوستی و نوع دوستی و دگر دوستی در جامعه باشد. وقف می تواند مسبب رشد اجتماعی و اقتصادی جامعه بوده و باعث افزایش رفاه اجتماعی و زدودن فقر شود. (4)

بُعد فرهنگی وقف

اگر دید وسیع تری به توسعه وقف داشته باشیم و آن را با سویه فرهنگی بنگریم، وقف از منابع مالی و مادی در جهت رشد ارزش های معنوی و انسانی و در نتیجه رشد ارزش های الهی استفاده می کند.

با بهبود و ارتقاء شرایط جامعه و پر رنگ شدن ارزش های معنوی و انسانی، ارزش ها و ثروت های مادی در خدمت ارزش های معنوی قرار می گیرند و از بروز بسیاری از مسائل از جمله تجمع ثروت و در ادامه آن قدرت در دست اقشاری خاص جلوگیری شده و بنابراین جامعه رو به سوی تعالی و مستقر شدن ارزش های الهی و دینی پیش می رود.
 

تاریخچه وقف

بعد از تصرف ایران پس از مرگ یزگرد سوم و قرار گرفتن ایران در قلمرو حکومت اسلامی، از همان ابتدا بخش هایی از اراضی به شرط احیاء به کسانی واگذار شد که آن ها را احیاء کرده بودند. در دوران بعد نیز مانند دوره سلجوقیان، موقوفات بسیاری وجود داشت که برای احداث مدارس و نظامیه ها صرف می شد.

درخشان ترین دوره وقف مربوط به زمان صفویان بوده است که با گسترش موقوفات بسیار برای نظارت و اداره آن ها تشکیلات اداری ایجاد شد و عواید آن نیز صرف موضوعات اجتماعی می شد. اما در زمان نادرشاه و تا قبل از دوره مشروطه و انقراض قاجاریه جایگاه اوقاف تنزل پیدا کرد.

بعد از مشروطه وزارت اوقاف و معارف تشکیل شد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی سازمان حج و اوقاف و امور خیریه تشکیل شد و وظیفه نظارت و اداره موقوفات عام که متولی نداشتند و همچنین اماکن مذهبی و موسسات و انجمن های خیریه را بر عهده گرفت.

 

عوامل تأثیرگذار بر تمایل مردم به وقف

با وجود همه مطالبی که درباره نقش مثبت وقف در جامعه گفته شد و سابقه و قدمت این سنت حسنه، اما در حال حاضر آن طور که شایسته و لازم است سنت وقف در بین مردم رواج ندارد که با بررسی دقیق و علمی می توان دلایلی را برای این موضوع ذکر کرد:

سه فاکتور عمده و مؤثر در ابراز تمایل از جانب مردم نسبت به وقف و گرایش به انجام آن قابل ذکر است؛
 

• فاکتور اول نگرش

در بررسی های انجام شده اولین فاکتور در ایجاد تمایل مردم به وقف نگرش مردم بوده است. اگر نگرش را دارای ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری درنظر بگیریم درصد بالایی از افراد که بیش از نیمی از جامعه آماری را نشان می دهند نگرش مثبت نسبت به موضوع وقف دارند.

به کار بردن جملات و عباراتی از قبیل؛ «وقف باعث کاهش فقر می شود، وقف پشتوانه ای برای افراد کم درآمد است، وقف باعث توسعه اقتصادی اجتماعی می گردد» به عنوان بعد شناختی در نگرش افراد و یا «وقف اجر دنیوی اخروی دارد، وقف موجی رضای خداوند می شود، وقف موجب آرامش و نشاط روح می شود» به عنوان بعد عاطفی، و همچنین، «تمایل به دریافت اطلاعات بیشتردر مورد وقف، بیان نکات مثبت در مورد وقف و انجام آن در بین آشنایان و دوستان» به عنوان بعد رفتاری، همه نشان دهنده اهمیت نگرش و تأثیرگذاری آن بر تمایل به وقف است.

بر همین اساس نگرش یک فرد عنوان کننده شیوه زندگی، افکار و احساسات اوست در نتیجه با اینکه نگرش افراد نسبت به وقف مثبت بوده ولی تمایل بر انجام پایین بوده که می تواند به عواملی از جمله عوامل محیطی مانند نبود روحیه جمعی برای مشارکت در وقف و یا فرآیند سازمانی وقف و عدم وجود اجتماعات محلی مربوط باشد. اینجا لزوم بررسی بیشتر جهت شناخت شکاف های موجود مورد نیاز است.

 
 

• فاکتور دوم هنجارهای ذهنی

عامل و فاکتور دومی که بر تمایل افراد نسبت به سنت حسنه وقف تأثیرگذار است هنجارهای ذهنی می باشد. سوال این است که هنجارهای ذهنی چیست؟ هنجارهای ذهنی به فشارهای اجتماعی درک شده از سوی یک فرد برای انجام یا عدم انجام یک کار یا یک هدف گفته می شود و در افراد مختلف میزان آن متفاوت است.

این فشارهای اجتماعی می تواند از سوی افراد مختلفی که فرد با آن ها در ارتباط و تعامل است دریافت شود مانند تشویق و ترغیب دوست، همسر، خانواده، همکار و یا حتی شبکه های اجتماعی و رسانه ها برای انجام کاری یا رسیدن به هدفی و یا هر عاملی که بر رفتار فرد تأثیرگذار است.

حال موضوع جالب توجه این است که انجام سنت وقف نیز می تواند تحت تأثیر همین هنجارهای ذهنی در فرد از منابع و گروه های مختلف تشویق و ترغیب دریافت کند و تمایل فرد به همین نسبت کاهش یا افزایش پیدا کند. بررسی نشان می دهد که یک فرد همواره از هنجارهای ذهنی خود که از سوی افراد و منابع مختلف تأثیر می پذیرد در انجام کارها و دنبال کردن اهداف خود تبعیت می کند، لذا تشویق و ترغیب گروه های ایجاد کننده این هنجارهای ذهنی مانند خانواده، دوستان، افراد شاخص و رهبران مذهبی، سیاسی و فرهنگی در تمایل افراد نسبت به انجام وقف مؤثر است.
 

• فاکتور سوم کنترل رفتاری ادراک شده

سومین عامل تأثیرگذار بر تمایل افراد نسبت به وقف کنترل رفتاری ادراک شده است. کنترل رفتاری ادراک شده در فرد یعنی ادراک او از میزان دشواری انجام یک کار و همچنین میزان موفقیت شخص در انجام آن کار خاص. حال این درک از دشواری کار و میزان موفقیت در انجام آن کار بر انگیزه فرد در انجام کار تأثیر مستقیم دارد. این موضوع می تواند تحت تأثیر موارد مختلفی از جمله تجارب گذشته، احتمال وقوع اتفاقاتی در آینده و همچنین هنجارهای محیطی باشد.

کنترل رفتاری ادراک شده در هر فردی نشان می دهد که تا چه حد فرد انجام یک کار را برای خود ممکن و در کنترل خود می داند. در نتیجه داشتن توانایی، اختیار و امکانات انجام یک عمل مانند مشارکت در انجام عمل حسنه وقف در تمایل فرد بر انجام آن کار تعیین کننده است. تمام این موارد سازنده قصد فرد در انجام یک کنش یا عمل است و شاد بتوان گفت طبق بررسی ها کنترل رفتاری ادراک شئه از تأثیرگذارترین فاکتورها بر تمایل فرد نسبت به سنت وقف است. (5)


 

نتیجه گیری

با وجود جایگاه ویژه سنت حسنه وقف و توصیه علما و بزرگان دینی و با درنظر گرفتن تمام فواید و اثرات مثبت این سنت، اما شناخت و تمایل مردم نسبت به آن بسیار کمتر از انتظار است. در نتیجه نظر به نتایج مثبت و فراگیر سنت وقف که در مقاله نیز ذکر شد لزوم تلاش برای پیشرفت آن در جامعه ضروری است.

با در نظر گرفتن سه فاکتور نگرش، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده که تأثیر بسزایی بر تمایل مردم نسبت به وقف دارند می بایست متولیان امر و برنامه ریزان کلان در جامعه مورد در راستای توسعه و فراگیری این سنت برنامه ریزی و تلاش کنند.

بنابراین در جهت ارتقای سطح نگرش افراد می توان با تدابیری مانند برگزاری برنامه های فرهنگی تبلیغی، تلاش در جهت ایجاد هنجارهای ذهنی مثبت به صورت اطلاع رسانی و استفاده از رسانه ها وارد عمل شد. همچنین در راستای بهبود کنترل رفتاری ادراک شده، برنامه هایی برای افزایش باورها برای امکان مشارکت و تقویت توانایی افراد طرح ریزی کرد.   

پینوشتها

1. میرهاشمی، زهراسادات. و سرهنگیان، محمد. (1393) ، امکان استفاده از نهاد وقف در تجاری سازی دانش و فناوری و الگوی پیشنهادی آن. فصلنامه سیستهای مالی و اقتصادی، 2 (8) ، 82-63.
2. مصباحی مقدم، غلامرضا. و میسمی، حسین. و عبدالهی، محسن. و قائمی اصل، مهدی. (1390) ، وقف به مثابه منبع تامین مالی خرد اسلامی ارائه الگوی تشکیل موسسات تامین مالی خرد وقفی در کشور. فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش های رشد و توسعه اقتصادی، 2 (5) ، 130-91.
3. پوراحمد. احمد. و منوچهری میاندوآب، ایوب. و رفیعی مهر، حسین. و آقاصفری، عارف. (1392) ، بررسی نقش وقف در توسعه و ساماندهی فضایی شهرها (مطالعه موردی: شهرلاجین) . فصلنامه مطالعات شهرایرانی اسلامی، 12، 14-5.
4. پرنده، غلامرضا. (1391) ، آنچه در مورد وقف باید بدانیم. مشهد: انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی
5. سلیمی فر، مصطفی. (1370) ، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی-اجتماعی آن. مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.