طراحی نهاد وقف پول، راهکاری برای توسعه سرمایه گذاری در کشور

طراحی نهاد وقف پول، راهکاری برای توسعه سرمایه گذاری در کشور

از گذشته های دور تا امروز انسان ها برای اظهار دوستی و محبت خود به دیگران یکدیگر هدیه می دادند که نشان دهنده ارادت فرد هدیه دهنده به گیرنده آن بود. حتی در آیین ها و مراسم مذهبی برای نشان دادن فروتنی و اظهار بندگی، هدایایی به پیشگاه خدایان تقدیم می شد.

با پیشرفت جوامع و ظهور ادیان الهی و سفارش به اخلاقیات یکی از موضوعات مورد توجه، بحث انفاق و به نوعی هدیه در راه خدا و نه برای خود خدا بوده است.

ادیان الهی وجود خدا را بی نیاز از هر گونه پیشکش و هدیه می دانند؛ به همین خاطر توصیه شده است که برای رشد و ترقی جامعه و زدودن چهره فقر از میان مردم بخشش و نیکوکاری توجه بسیار قرار گیرد خداوند در قرآن کریم نیز به این موضوع اشاره های فراوانی دارد و بحث بخشش و انفاق نمود و تجلی در آیات دارد.

بر خلاف دیگر ادیان ابراهیمی، مباحث اقتصادی در اسلام بسط و گسترش فراوانی داشته و توجه ویژه ای به امر معیشت و اقتصاد جامعه در قالب دستورات دینی شده است. خمس و زکات از فروعات مهم دینی مسلمانان به شمار می آید که نوعی آینده نگری برای تامین امنیت سیاسی اقتصادی و اجتماعی  است.

 البته در فقه اهل تسنن و شیعیان به موارد بسیار جزئی تر در مسائل اقتصادی پرداخته شده که در نهایت هدف از آن ها ساختن جامعه ای سالم تر و پویاتر بوده است. (1)

 

وقف در اسلام

یکی از این مواردی که در فقه بدان اشاره شده و ارزش فراوانی دارد، مسئله وقف است که در نزد اهل سنت و شیعه یکی از بزرگترین شاخص های نیکوکاری در جامعه به شمار می آید. موارد فراوانی در طول تاریخ اسلام در کلیه سرزمین های اسلامی از وقف و امور وقفی وجود دارد.  

چاه ها قنات ها مزارع باغات و ابنیه و ساختمان های فراوانی به منظور امور عام المنفعه و صدقه جاریه وقف می شده اند که منافع حاصل از آن ها در اختیار اقشار کمتر برخوردار جامعه قرار می گرفت.

این امر تا امروز در اکثر جوامع مسلمانان رواج دارد و حتی اشکال دیگر آن در کشورهای غیر مسلمان نیز به عنوان یکی از ارزش های اخلاقی مورد توجه است.

آنچه که در این بحث به آن می پردازیم، چالشی جدید است در این زمینه که با توجه به عدم وجود سابقه تاریخی به شکلی که امروز مورد نیاز جامعه است، نیاز به تحقیق و راهگشایی در جهت محقق شدن علمی، کارآمد و روزآمد آن بیشتر است. شاید امروز بنا به گستردگی دولت ها و وظایفی که به عهده آن ها است دیگر نیازی به کارهای عمرانی  عام المنفعه نباشد؛ اما بحثی که همیشه جوامع درگیر آن هستند موضوع معیشت مردم آن جامعه است.

در یک جامعه سالم همه افراد باید دارای شغلی باشند که به واسطه درآمد ناشی از آن حداقلی از استانداردهای لازم برای یک زندگی سالم را مهیا کنند. از طرفی بحث بیکاری و انحرافات و معضلات ناشی از آن از بزرگترین چالش های جامعه شناسان است و در چنین شرایطی سوق دادن انگیزه های دینی و اخلاقی افراد خیّر در مسیر کارآفرینی و حمایت از قشرهای آسیب پذیر جامعه یک اولویت مهم است. در همین راستا مبحث سرمایه گذاری از طریق تأسیس نهاد وقف پول مطرح شده و مورد توجه قرار گرفته است.

موضوع وقف پول با توجه به نهادهای مدرن اقتصادی دنیای امروز و همینطور نیازبه هماهنگی و ارتباط بین این نهادها با یکدیگر و در کل با شبکه اقتصادی جهانی، نیاز به باز تعریف و ایجاد هماهنگی بیشتر با خواست های امروز جوامع دارد.

شفافیت منابع مالی یکی از مهم ترین موضوعات مورد بحث در سیستم های مالی و اقتصادی است و شاید دیگر نتوان چون گذشته مصداق های کاربردی و قابل اجرا برای تداوم انجام این عمل خیرخواهانه و نیکوکارانه «وقف» به شکل سنتی در سیستم های مالی امروز دنیا به کار گرفت. (2)
 
در باب احکام وقف در متون فقهی شیعه، موقوفه مالی ماندگار است که اصل آن، صرف امور خیریه  نمی شود؛ بلکه عواید حاصل از کارکرد آن، مثل پول حاصل از فروش میوه های یک باغ یا محصولات یک مزرعه و از این قبیل در جهت فقر زدایی استفاده می شود.

 از آنجا که پول کالایی بی دوام و زوال پذیر است، هیچگاه به  سرمایه نقدی و سرمایه گذاری به عنوان یکی از موارد وقف  از منظر فقهی توجه جدی نشده است.
از دیدگاه فقهای شیعه  مال موقوفه باید از شرایط خاصی برخوردار باشد که عبارتند از:

1.معین و مشخص باشد

2.قابلیت انتفاع داشته باشد

3.قابلیت تسلیم داشته باشد

4.بقا و ماندگاری داشته باشد

5.غیر مشاع باشد
 
بنا به شرایط فوق پول و سرمایه فاقد بعضی از این مشخصات هستند. بر اساس مبانی نظری فقه آنچه که در مورد تعریف وقف دارای سندیت است، عبارت است از:  «تحبیس الاصل و إطلاق المنفعه» یعنی در عمل وقف اصل مال موقوفه باید قابلیت باقی ماندن داشته باشد و خلل و کاستی نباید به آن وارد شود و تنها منافع حاصل از آن است که می تواند برای امور خیر و دستگیری از افراد محروم مورد استفاده قرار گیرد.

البته لازم به ذکر است که در اقوال و احادیث صدر اسلام اشاره ای به خود کلمه وقف نشده و انفاق و نیکوکاری و احسان بیشتر در ادبیات دینی رایج بوده است .در آیه 92 سوره آل عمران وقتی خداوند می فرماید«لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون» انفاق وسیله ای برای دستیابی به نیکی و خیر برشمرده شده است و طبعاً این خیر و نیکی علاوه بر ارتقای شخصیتی و روحی شخص انفاق کننده، اشاره به دستاوردهای عملی و عینی این عمل خداپسندانه در اجتماع نیز دارد. با این همه به علت عدم اشاره مستقیم به واژه وقف ایرادات وارده از سمت فقها کماکان پابرجاست.

آقایان حائری و عباسی که در گذشته به بررسی فقهی وقف  پول پرداخته بودند، با بررسی روایات و اشاره به ماهیت و مالیت پول و همچنین مباحث مطرح شده بین فقها، در نهایت به این نتیجه رسیده اند که از لحاظ شرعی این امر نباید مشکل حل ناپذیری داشته باشد.

همینطور آقای عبداللهی و همکاران در باب وقف به مثابه تامین منابع مالی خُرد اسلامی، ارائه الگوی تشکیل موسسات تامین مالی خرد وقفی در کشور را مورد تحقیق قرار داده اند و ضمن اشاره هایی به سابقه تاریخی نهاد وقف در اسلام به ارزیابی ضرورت تشکیل موسسات تامین مالی خرد وقفی در کشور و مزایای تشکیل این نوع موسسات از قبیل افزایش کارایی اقتصادی و تخصیص بهینه منابع و تقویت اشتغال پرداختند.

دکتر مُراد چیزاکچا از کشور ترکیه تلفیق وقف پول و مضاربه و ابزارهای تامین مالی غیر بانکی از گذشته تا آینده را بررسی کرده است همینطور دکتر لاهساسنا در تحقیقی با عنوان نقش وقف پول در تامین مالی مشکلات اقتصادی کوچک و متوسط در کشور مالزی در جهت تأمین مالی صنایع کوچک و متوسط در چهارچوب شرکت های موجود می پردازد. (3)


 
استفتائاتی که در این زمینه از مراجع تقلید معاصر به عمل آمده است، عموماً نظرات فقهی فقهای متاخر را به نوعی تایید می کند. از جمله این مراجع می توان به حضرت امام خمینی، آیت الله محمدرضا موسوی گلپایگانی و آیت الله ناصر مکارم شیرازی اشاره کرد که متفقاً وقف پول را جایز نمی دانند.
 

از ادله بطلان وقف پول که علما به آن اشاره می کنند می توان به موارد زیر اشاره کرد

یکم آنکه مال موقوفه باید از اعیان باشد، اما پول یک کالای نقد است. درپاسخ حقوقدانان نیز گفته اند مالی که به وسیله حس لامسه حس شود، از اعیان به حساب می آید و با توجه به این تعریف، پول نقد واجد وصف عینیت است و شامل عینیت اعتباری می شود. دومین دلیل بطلان وقف پول از بین رفتن اصل مال موقوف است که ممکن است با مصرف آن، چیزی از آن باقی نماند.

دلیل سوم ادعای اجماع مخالفان بر عدم صحت وقف پول است و در دلیل چهارم، منافات داشتن پول با شرط تایید مطرح است و از آنجا که پول در اثر تورم ارزش خود را از دست می دهد، در طولانی مدت بهره برداری از آن ممکن نیست و موقوفه ای که فقط در کوتاه مدت نفعی داشته باشد با تایید سازگار نیست.  و در نهایت در عنوان پنجم گروهی از فقها به علت منقول بودن پول با وقف آن مخالفند؛ زیرا که معتقدند  مال منقول دوام نمی یابد.

اما در طرف مقابل محققان نیز دلایل خود را در رابطه با جایز بودن وقت پول به شرح زیر عنوان می کنند:
 

• اطلاق روایات وقف بدون اشاره به دائم یا غیر دائمی بودن موقوفه 

 

• روایاتی مبنی بر وقف مال که به حدیثی اشاره می کند که حضرت زهرا (علیها سلام) اختیار موقوفاتی را به دست حضرت علی علیه السلام می سپارد که از آن به عنوان موقوفات اموال امّ ابراهیم یاد می کنند که این اموال طلا و نقره بوده اند.

 

• نبود دلیل شرعی صحیح بر تحبیس الاصل

 

• فقدان شرط حبس الاصل در فتاوای قدما

 

• جواز وقف طلا و نقره به شرطی که اصلاً ضایع نشود

 
اما خوشبختانه با تلاش محققان و توجیه و توضیح این امر که با اعتبار بخشی به نقدینگی می توان مانع از بین رفتن اصل سرمایه شد، روزنه های امیدی در باب  حل مشکل شرعی وقف پول ایجاد می شود . اگر به جای اشاره به اصل پول اعتبار نقدینگی و سرمایه را مد نظر قرار دهیم دیگر بحث عدم ماندگاری و بقای مال موقوفه مصداق پیدا نمی کند.

بنابراین پول حامل ارزش و اعتباری است که بر اساس قرارداد به آن داده شده است. آنچه امروز برای پول اهمیت دارد، بحث اعتبار پول است و هنگامی که می گوییم وقف پول یا سهام، ارزش اعتباری آن مقصود ماست.

بنابراین در وقف پول آنچه که وقف می شود اعتبار پول است با تشریح این استدلال و از آنجا که  می توان با پول وقفی سرمایه گذاری نمود و یا دارایی هایی از قبیل ملک تجاری یا تشکیلات تولیدی یک کارخانه را خرید، طبیعتاً سود حاصل از این اقدامات را می توان در جهت کاهش فقر و آموزش و استخدام نیروی کار در جهت ایجاد اشتغال بیشتر در کشور صرف نمود.
 

سرمایه گذاری

سرمایه گذاری عبارت است از تبدیل وجوه مالی به یک یا چند نوع دارایی دیگر که با هدف به دست آوردن سود برای مدتی به کار گرفته می شود. سرمایه گذاری می تواند در دارایی های مالی و دارایی های واقعی انجام شود. همینطور سرمایه گذاری را بر اساس زمان یا مدت نیز می توان تعیین  و محدود نمود از طرف دیگر سرمایه گذاری ها بر حسب خطر یا ریسک آن ها هم  قابل تقسیم بندی هستند. (4)

اهمیت سرمایه گذاری مناسب اموال وقفی با حمایت قانونی و مالیاتی دولت ها، موجب تقویت بیشتر جریان وقف می شود. یعنی دولت ها می توانند با در نظر گرفتن تسهیلاتی برای واقفین و خیرین باعث تشویق عمل آن ها شده و با تصویرسازی و تبلیغات مناسب، از این ظرفیت بی نهایت موجود در جامعه برای رفع فقر و ایجاد اشتغال مولد و کاهش بیکاری استفاده کنند.

در کشورهای توسعه یافته موسسات وقفی همانند سایر نهادهای مالی در راستای تخصیص بهینه دارایی ها و تحقق اهداف اجتماعی و تقویت بازار سرمایه فعالیت  می کنند. سرمایه ی پولی ناشی از وقف از طریق افراد یا سازمان های که مسئول مدیریت آن ها هستند، به سودآوری می رسند و تنها عایدی حاصل از سرمایه وقف (نه خود مال موقوفه)  به نیازمندان اختصاص  می یابد و اصل سرمایه وقفی دوباره در همان فعالیت اقتصادی سرمایه گذاری می شود.

پینوشتها

1. www.islamicmarkets.com
2. www.makarem.ir
3. www.cmirq.ir
4. www.wiki.ahlolbait.com