توسعه طرح های عام المنفعه از طریق توسعه وقف پول با روش های نوین مالی

با گسترش اسلام در ایران فرهنگ وقف شکل تازه­ای به خودش گرفت و به عنوان یک عمل خداپسندانه و خیرخواهانه رواج بیشتری بین مردم گرفت، همچنین این عمل خیرخواهانه مطابق با اصول دین اسلام و در چارچوب قوانین این دین قرار گرفت.

در گذشته با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور و مردم و میزان جمعیت کشور و دارایی افراد، وقف به صورت فردی صورت می­گرفت، مردم بیشتر می­توانستند املاک و مستغلات خود را به صورت انفرادی وقف کنند.

اما با تغیر اوضاع اقتصادی، افزایش جمعیت، مردم نمی­توانند به صورت انفرادی وقف خاصی را که بتواند موجب تحقق توسعه اجتماعی، رفاه اجتماعی و مناسب برای اعمال عدالت اجتماعی است را انجام دهند، لذا با توجه به این شرایط باید به دنبال راهکارهایی جهت توسعه طرح­های عام المنفعه یا همان وقف با استفاده از شیوه­های نوین مالی و مطابق با اصول دینی باشیم به طوری که مردم بتوانند با مبالغ اندک یک کار بزرگ و تاثیرگذار انجام دهند و جز واقفین محسوب شوند.

با تحقیق در جوامع اسلامی و استفاده از تجربه آن­ها در زمینه وقف و متناسب با شرایط پولی و اقتصادی و مطابق با قوانین مالی کشور، بتوانیم به راهکارهای جدید وقف دست پیدا کنیم.

ما در این مقاله ابتدا به تعاریف کلی وقف می­پردازیم و سپس تجربه­های کشورهای مختلف را بیان می­کنیم و در آخر شیوه­های نوین را مورد بحث قرار می­دهیم.

 

تعاریف کلی وقف

 
تعریف وقف
تعاریف زیادی از وقف از دیدگاه­های مختلف بیان شده است که در تمام این تعاریف وجه اشتراکی وجود دارد و ما در اینجا همان وجه اشتراک تعاریف را بیان می­کنیم.

وقف در لغت به معنای حبس مال است. وقف در تعاریف فقه امامیه با استناد به حدیثی از پیامبر یعنی نگه­د­اشتن اصل مال و آزاد کردن منفعت آن است. از دیدگاه قانون مدنی وقف یعنی حبس اصل مال و تسبیل کردن منافع آن است. از دیدگاه اهل سنت وقف به حبس عین مال از تصرف تملیکی و قراردادن منفعت آن در امور خیریه و مباح. (1)

حبس مال یعنی نگاه­داشتن عین مال از نقل وانتقال و تصرفاتی که موجب تلف عین گردد. (1)
 
ارکان وقف
ارکان وقف عبارت است از صیغه وقف، واقف، موقوف علیه، عین یا مال موقوفـه. صیغه وقف یعنی آنچه واقـف بـا آن اراده خـویش در وقـف را ابـراز مـی­دارد، واقف کسی است که بخشی از اموال خود را جهت وقف اختصاص می­دهد، مال موقوفه آن چیزی است که مورد وقف واقع می­شود، موقوف علیه افرادی هستند که منافع مال موقوفه برای آنها در نظر گرفته شده است.
 
انواع وقف
وقف عام و وقف خاص؛ وقف عام یعنی عین موقوفه برای استفاده عموم قرار می­گیرد مانند زمینی برای ساخت مسجد یا مدرسه وقف می­شود،  وقف خاص یعنی عین موقوفه و منابع آن برای افراد خاصی در نظر گرفته می­شود مانند اینکه واقف قسمتی از اموال خود را برای فرزندانش وقف می­کند.
 
مالکیت وقف
اکثر فقهای امامیه معتقد هستند که بعد از وقف مالکیت آن مال از واقف خارج شده و موقوف علیه مالک آن است.  (2)

 

تجربه کشورهای اسلامی در توسعه وقف پول با روش های نوین مالی

همانگونه که در بالا بدان اشاره کردیم، باتوجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی کشور و رشد جمعیت، نبود امکان وقف برای همگان، تقریبا تمام کشورها و به خصوص ایران به جهت مشارکت حداکثری مردم در عمل خداپسندانه وقف، گسترش فرهنگ وقف، استفاده از منابع وقف برای گسترش عدالت اجتماعی و ... بر آن شده­اند تا راهکارهای جدیدی در زمینه وقف به خصوص وقف پول با روش­های نوین سرمایه­گذاری مالی شوند. حال به بررسی تجربیات کشورهای اسلامی در این خصوص می­پردازیم.
 
عربستان
در بانک توسـعه اسـلامی این کشور، صندوق سرمایه­گذاری در اموال و دارایی های وقف با هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی امت اسلامی و احیای سنت حسنه وقف از طریق گسترش دارایی­های وقـف و افـزایش بهـر وری  ایجاد شده است. که سهامداران اولیه آن 10 کشور اسلامی من­جمله ایران می­باشد. از اقدامات این صندوق انجـام فعالیـت­هـای اقتصـادی و سـرمایه­گـذاری در کشورهای اسـلامی، خصوصـاً در امـلاک وقفـی و نیـز فعالیـت­هـای عـام المنفعـه در کشورهای اسلامی دیگر است.
 
کویت
این کشور یکـی از پیشگامان وقف جمعی است. یکی از ابتکارهای آن­ها تأسیس انواع صندوق­های وقف است ازجمله، صـندوق قـرآن، صندوق مساجد، صندوق خانواده، صندوق محیط زیست، صندوق بهداشـت و... آنان برای هر صـندوقی هدف خاصی در نظر گرفته­اند، که اموال آن را در راستای هدف هر صندوق هزینه می­کنند.
 
قطر
کشور قطر نیز در روشی مشابه کویت اقدام به تأسیس شش صندوق بـر اسـاس تنوع مصرفی از قبیل هزینه­های توسعه علمی و فرهنگی، خدمات رسانی به امور قرآن و سنت، رسیدگی به امور خانواده و اطفال، رسیدگی به امـور مسـاجد، امـور بهداشـتی و سایر امور نموده است.
 
مالزی
مردم کشور مالزی از دو طریق عمل وقف را انجام می­دهند یکی از روش اختصاص املاک و مستغلات به امر وقف بوده و یکی دیگر هم اختصاص وجه به امر وقف است. اختصاص وجه به امور خیریه و وقف به دو صورت انجام می­شود، یا از طریق اختصاص وجوه مورد نظر به صندوقی که با هدف خیریه تأسیس شده است یا از طریق اختصاص وجوه برای خرید سهام و در نظر گـرفتن سـود آن جهـت اهـداف عام المنفعه است.
 
بحرین
یکی از اقدامات کشور بحرین تأسیس صندوق وقف بوده که توسط بانک مرکـزی بحرین به همراه چندین موسسه تأمین مالی اسلامی صورت گرفته است. صندوق وقف بحرین در جهت گسترش علوم و معـارف دینـی و نیز ارتقای سطح تحصیلات و دانش مـردم تأسـیس شـده اسـت .
 
عمان
در کشور عمان جهت افزایش عایدات اموال وقفی، صندوق­هـای وقفـی تاسـیس شـده است هدف این صندوق­ها احیای سنت وقف از راه سرمایه­گذاری جدید، افزایش نقش توسعه وقف، عرضه و اصلاح ساختارهای اداری جدید بـرای امـوال وقـف، مشـارکت هرچه بیشتر مردم از راه سهام وقفی و توسعه امکانات اداری-مالی وقف است. عواید صندوق در زمینه خدمت به قرآن، مسـاجد، مـدارس، ترویج اسلام و امور خیریه مصرف می­شود. (3)
 
 

وقف سهام و پول

از مهمترین اهداف نظام اقتصادی اسلام ریشه­کن کردن فقر، دستیابی به عدالت اجتماعی و توزیع  اقتصادی منصفانه درآمـد است. از این­رو سیستم مالی کشور اسلامی باید به گونه­ای طراحی شود که امر رسیدن به این اهداف را تسهیل کند.

یکی از مواردی که همیشه به کمک سیستم مالی کشور در میاید تا هدف های بالا را به سرانجام برساند، وقف است. این وقف فقط شامل اموال مانند ملک و مستقلات نیست بلکه شامل پول نیز می­باشد. اینکه این پول چگونه وقف شود تا بیشترین کارآیی و فقرزدایی را داشته باشد همواره یکی از دغدغه­های قانون­گذاران در امور وقف بوده است. نکته­ای که مهم است این است که وقف جمعی در وقف پول است که معنادار می­شود.

در جامعه اسلامی که اکثریت قریب به اتفاق آن صبح را با صدقه شروع می­کنند، خمس و زکات اموال خود را می­دهند و اموال منقول و غیرمنقول خود را به جهت ثواب اخروی و کمک به هم­نوع وقف می­کنند چه عاملی باعث می­شود که سوددهی این اموال موقوفه پایین باشد؟ چگونه کارآیی این اموال موقوفه در حداقل خود است؟ آیا چیزی جز آن است که اداره سنتی و غیرعلمی باعث ایجاد این درآمدزایی کم از اموال موقوفه می­شود؟

به نظر می­آید برای حصول نتیجه بهتر از عواید موقوفات باید از روش­های جدید مشارکت و انواع روش­های سرمایه­گذاری از جمله سرمایه­گذاری در بازار سهام، بانکداری نوین، تشکیل نهادهای وقف بهره برد. به طوری که هم خیرین بیشتری برای سرمایه­گذاری و وقف تشویق شوند و هم بازدهی و کارایی اموال موقوفه بالاتر رود تا نیازهای بیشتری از بخش نیازمند جامعه برطرف شود.

یکی از مدل­ها یا شیوه­های وقف پول به صورت جمعی، طرح تاسیس موسسه­های مالی وقفی است. که بانک قرض الحسنه یکی از همین موسسه­های مالی وقفی به عنوان واسطه مالی غیرانتفاعی است که سرمایه اصلی و اولیه این بانک از وقف پول توسط افراد ثروتمند جامعه تشکیل شده است و بعد افراد جامعه با سرمایه گذاری در این بانک با حفظ اصل پول خود منافع آن را از طریق اعطای وام قرض الحسنه بدون بهره یا کم بهره در راستای فقرزدایی از مردم محروم در عمل وقف جمعی شریک می­شوند.


 
یک مدل دیگر طرح موسسات مالی خرد است که سرمایه آن برمینای زکات و وقف و صدقه شکل می­گیرد و برای تامین مالی طرح­های سرمایه­گذاری خرد (طرح­های کارآفرینی) مورد استفاده قرار می­گیرد.

با الهام از کشورهای توسعه یافته و بهره­مندی از تجربیات آنان می­توان از نهادهای غیرانتفاعی به صورت مدیریت غیرمتمرکز استفاده کرد البته با حمایت دولت و در نظر گرفتن مزایای خاصی مانند تخفیفات مالیاتی، درنظر گرفتن برخی از معافیت­ها، می­توان بهره­دهی این نهادها را به طور چشمگیری افزایش داد. (4)

 یکی از متداولترین ابزارهای مالی اسلامی، اوراق مشارکت است که در کشورهای اسلامی و خصوصا ایران مورد استفاده قرار می گیرد. این اوراق مشارکت همان اوراق بهادار اسلامی است که با نام صکوک شناخته می­شود. که نرخ سود این اوراق از رابطة ثابتی تبعیت نمی­کند و بیشتر متکی بر ملاحظات کیفی طرح است. صکوک انواع زیادی دارد که یکی از انواع آن صکوک مشارکت است.

صکوک مشارکت در واقع  اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از منافع  یک طرح یا پروژه سرمایه­گذاری است. مدت قرارداد مشارکت مشخص است و می­توان سود اوراق را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کرد. از آنجا که صکوک مشارکت، اوراق بهاداری است که می توان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که توسط عوامل بازار تعیین می شود، معامله کرد. که با الهام از این اوراق، صکوک مشارکتی وقفی ایجاد شده است و سود این اوراق از مالیات نیز معاف است.

نوع دیگر اوراق اسلامی، اوراق وقف است که  هدف از این اوراق کمک به جذب سرمایه­های اندک افراد در راستای ترویج فرهنگ وقف است.

یکی­دیگر از روش­های توسعه وقف پول، انتشار اوراق غیر سرمایه گذاری توسط سازمان هایی مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت درمان و آموزش پزشکی و ... است به گونه ای که نهادی مانند سازمان اوقاف بر آن ها نظارت داشته و در حقیقت به عنوان امین سرمایه­گذاران بر مصرف این وجوه به صورت صحیح نظارت داشته باشند. (5)

از آنجایی که وقف در پیشرفت اقتصادی اسلامی نقش موثری دارد باید بتوان با مدیریت صحیح و با به کار بستن شیوه­های جدید مالی و بانکداری، توسعه انواع وقف پول از فرصت­های وقف استفاده بهینه را برد.

با استفاده از شیوه­ های نوین وقف، می­توان فرصت سرمایه­گذاری و تشویق به این عمل خداپسندانه را برای افرادی که توانایی مالی کمتری دارند، فراهم کرد. پیشنهاد می­شود جهت مدیریت بهینه موقوفـات و افـزایش بـازدهی، اوراق متناسب با ماهیت وقف تبیین گردد تا بـدین­وسـیله بـا افزیش درآمد موقوفات، منابع بیشتری بـرای انجام امور خیریه و رفع نیاز نیازمندان فراهم کرد.



پی نوشتها
  1. www.ensani.ir
  2. www.ghbook.ir
  3. www.ensani.ir
  4. www.ensani.ir
  5. www.rasekhoon.net