فصلنامه وقف میراث جاویدان 89

بیع وقف
دکتر احمد علی قانع
چکیده:
این مقاله جواز یا عدم جواز خرید و فروش وقف (عين موقوفه) را بررسی می‌کند. صورت‌هایی که مجوز بیع وقف است در کتب فقهی مثل مکاسب مرحوم شیخ انصاری تا ده صورت بیان شده اما این مقاله به پنج صورت مهم آن می‌پردازد و ضمن نقل سخنان فقهای عظام به نقد و ترجیح برخی نسبت به برخی دیگر می‌پردازد.
نگارنده مقاله ضمن توجه به روایات و فتاوی و سخنان فقیهان بزرگوار سعی نموده حتی‌الامکان احکام وقف را که یک حکم امضایی اسلام است با آنچه عرف و عقل و بناء عقلا با آن همراهی دارد هماهنگ سازد و معتقد است نبايد به وقف به‌عنوان يک حکم تعبدي صرف نگاه کرد بلکه به آن به‌عنوان راهي حکيمانه که انديشمندان جهان براي تعاون در کارهاي معروف و عام‌المنفعه از آن بهره مي‌برند بايد نگريست و روايات رسيده از طرف معصومان  نيز با اين فکر مخالفتي ندارد و خواننده دوراندیش و ژرف‌نگر در خلال مقاله خواهد دید که نظر نگارنده در هر مسأله‌ای حداقل با نظرات برخی از بزرگان عرصه فقه و فقاهت همراهی داشته و تأیید می‌شود.
کلیدواژه‌ها: وقف، بيع، فروش، عين موقوفه، وقف خاص، وقف عام.
**************
بناهای وقفی مراغه در دوره ایلخانی(با نگاهی نو به مجموعه وقفی رصدخانه)
بهزاد مهدی زاده
حسین ناصری
چکیده:
شهر مراغه به عنوان اولین پایتخت ایلخانان مغول جایگاه خاصی را در تحولات عصر ایلخانی به خود اختصاص داده است. این جایگاه در حوزه معماری و شهرسازی با مسأله وقف گره خورده است. لذا به موازات رشد و توسعه بناهای شهری با محوریت سنت وقف در دوره ایلخانی، مراغه به عنوان پیشتاز این عرصه مطرح است و این پیشتازی را با چهار بنای وقفی شاخص نشان داده است؛ که اولی به نام مجموعه رصدخانه در بیرون بافت شهر و دیگر بناها درون بافت مرکزی شهر قرار داشته‌اند. با توجه به اهمیت بناهای وقفی در دوره ایلخانی، لزوم تبیین نقش آن‌ها در بافت مراغه احساس می‌شود. به عقیده نگارندگان، بناهای وقفی مذکور موجب گسترش شهر به سمت غرب و شمال آن شده‌اند و به رشد شهر در این قسمت‌ها کمک کرده‌اند. چرا که در شهرهای اسلامی ایران، مسجد، مدرسه و بازار از مهم‌ترین بناهای شهرها محسوب ‌شده‌ و وقفی بودن این بناها موجب افزایش کارکرد آن‌ها در بافت شهر می‌شده است. در این تحقیق سعی گردیده تا ضمن معرفی بناهای وقفی، با استفاده از گزارشات منابع مکتوب و داده‌های باستان شناسی به این مسأله پرداخته شود. در این راه از منابع مکتوب و داده‌های باستان شناسی برای شناسایی هویت بناها (به لحاظ وقفی بودن) و موقعیت تقریبی آن‌ها در بافت شهر استفاده شده است.
کلید واژه‌ها: بافت مراغه، بناهای وقفی، منابع مکتوب، مجموعه رصدخانه.
**************
معرفی چند اثر چوبی وقفی متعلق به قرن هشتم هجری قمری
زهرا جعفری فرد
چکیده:
وقف سنت حسنه‌ای است که از دیرباز به اشکال گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی، هدف‌دار، مترقی و دقیق نهاده است. در ادوار مختلف اسلامی، شاهد گسترش این سنت حسنه هستیم، در قرن هشتم ﻫ.ق سنت وقف گسترش چشمگیری یافت، وجود بناها و املاک وقفی فراوان در این دوره، گواهی بر این ادعاست. در کنار بناهای وقفی، اشیایی نیز، وقف اماکن مختلف شده است که از جمله آن‌ها، اشیای چوبی است که شامل منبر، در و رحل‌ می‌شود، این اشیا، وقف اماکنی مانند مساجد، مقابر امامزادگان و بزرگان و مدارس دینی گشته و علاوه بر ارزش فنی و هنری که دارند، به دلیل داشتن کتیبه‌هایی با مضامین دینی و اعتقادی اعتباری دو چندان یافته‌اند. عمده این آثار توسط حاکمان محلی و همچنین بزرگان شهرها و روستاها، وقف اماکن دینی شده‌اند. هدف این پژوهش، معرفی آثار چوبی وقفی قرن هشتم هجری قمری، شرح کوتاهی در مورد ویژگی‌های فنی و هنری آن‌ها و در گام بعد، بررسی مضامین کتیبه‌ها و معرفی بانیان این نوع آثار است. در پایان تحقیق، این نتیجه حاصل شد که در دوره ذکر شده، وقف اشیای چوبی به یک سنت پسندیده بدل شده است که بانیان به آن اهتمام فراوان داشته‌اند تا اثری که وقف می‌کنند، درخورشان مکانی که شی وقف آنجا شده است، باشد. اطلاعات ارائه‌شده به صورت کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی جمع‌آوری شده و رویکردی تاریخی- تحلیلی دارد.
کلید واژه‌ها: قرن هشتم ه.ق، آثار چوبی وقفی، منبر، در، رحل.
**************
پل‌های وقفی زنجان در دوره قاجاریه (پل میر بها، پل سردار و پل سید)
علی نوراللهی
چکیده:
بشر از روزی که پا بر عرصه وجود گذاشت تلاش داشت تا بر موانع طبیعی فایق آید یکی از این موانع رودها و رودخانه‌ها بودند که بشر توانست با راه‌های گوناگون از جمله با استفاده منابع ابتدایی مانند تنه درختان و خیک‌های پوستی این مانع را پشت سر بگذارد. اما با ازدیاد جمعیت و گسترش جوامع انسانی و شکل‌گیری ارتباطات تجاری و جنگ‌ها، نیاز به پل‌ها برای تسریع این ارتباطات پیش از پیش سبب ساختن پل‌های عظیمی بر روی رودها توسط معماران و مهندسان شد. در این نوع سازه با پیشرفت بشر تکنیک‌ها و نوآوری‌های زیادی صورت گرفت تا بتوانند در مقابل قهر طبیعت دوام بیاورند. در سرزمین ایران به علت ارتفاع زیاد و داشتن رودهای متعدد که داری بستری با شیب و جریان تند بوده، موانع عمده‌ای بر سر راه این تبادلات فرهنگی و تجاری ایجاد می‌شده است از این روست که قدیمی‌ترین پل‌ها در فلات ایران بر روی رودها ایجاد شده‌اند و در طول تاریخ پل‌سازی به موازت سایر شاخه‌های معماری به سیر تکاملی خود ادامه داده است. در این مقاله، سه پل از این پل‌ها که بر روی رودخانه زنجان‌رود در دوره قاجاریه ایجاد شده، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و به علل فرهنگی موثر در شکل‌گیری این بناها جدا از نیازهای اقتصادی و رابطه آن‌ها با بازار پرداخته شده است.
کلید واژه‌ها: زنجان، پل میر بها، پل سید محمد، پل سردار، وقف.
**************
بازخوانی  و نگرشی در وقفنامه «ملا احمد خلف ملا محمد جعفر بیدگلی»
مهدی باریکرسفی
چکیده:
این مقاله به بررسی اجزاء و ساختار ظاهری و درونی وقفنامه‌ای می‌پردازد که در آن مقداری از آب و اراضی دشت عالی آباد شهرستان آران و بیدگل وقف گردیده است. واقف آن یکی از علمای بزرگ شهرستان آران و بیدگل یعنی ملا احمد بیدگلی می‌باشد. وی فرزند ملا محمد جعفر از خاندان علمی جبل عامل بوده که برای ترویج تشیع به این منطقه مهاجرت کرده‌اند. ملا محمد باقر، ملا علی اکبر، ملا محسن، ملا محمد حسین، ملا ابوالقاسم از عالمان این خاندانند.
این وقفنامه به خط مبارک عبدالباقی بن محمد تقی الطباطبایی بیدگلی( م ۱۲۸۵ق) که از علما و ناموران آران و بیدگل است در سال 1293ق به رشته تحریر درآمده است.
هدف از بررسی این وقفنامه، ویژگی خاص در ساختار کامل و دقت تحریر آن است که هر موضوع وقفنامه اعم از نام واقف، موقوف علیه، موقوفه و متولی بسیار دقیق و به تفضیل شرح داده شده که حاکی از اشراف واقف و کاتب به مورد وقف، و تدقق در زمان و مکان ادای نیت بوده است. همچنین دو سال پس از وقف فوق، واقف دوراندیش وقف دیگری در ادامه همین وقفنامه به رشته تحریر درآورده است.
از آنجا که واقف و نویسنده وقفنامه از فقهای منطقه بوده‌اند در بررسی و بازخوانی وقفنامه مذکور نتایجی منتج می‌گردد از آن جمله کتابت مفصل وقفنامه با دقت نظر در ثابت ماندن کلمات وقفنامه است و به همین منظور در انتهای وقفنامه، نویسنده نسبت به تغییر خط و نوع نوشتار، هشدار داده است. دیگر نتیجه آن که نگاه واقف و کاتب بر اجزای وقفنامه بسیار دقیق و هنرمندانه است به شکلی که تمام اجزاء به خوبی شرح داده شده تا هرگز راه گریز از آن میسر نگردد.
کلید واژه‌ها: وقفنامه، مزرعه عالی آباد، ملا احمد خلف، ملا محمد جعفر بیدگلی.
**************
وقفنامه آقا خان مظفرالدوله مربوط به دارالسعاده زنجان
پرستو قاسمی اندرود
چکیده:
واقفان با در اختیار قرار دادن بخشی از دارایی‌های خود برای مردم، پس از مرگ نام نیکی از خود به یادگار می‌گذارند و سهم خود را از حیات بعد از مرگ حفظ می‌کنند. این نوشتار به معرفی یکی از این واقفان دوراندیش که از فرماندهان برجسته فوج خمسه در دوره ناصری بوده و بازخوانی وقفنامه وی می‌پردازد.
آقا خان مظفرالدوله فرمانده فوج خمسه از مقامات بلند پایه حکومتی زنجان در اوسط حکومت قاجار است که در سال 1305 ه.ق وقفنامه‌ای تنظیم و اجرای آن را بعد از خودش بر عهده فرزندان ذکورش نهاد و منافع درآمدی چهار روستا از مناطق مختلف خمسه را به نام‌های همایون، لولک آباد، باغچایی و ته دره طارم را درخدمت دستگاه اباعبدالله الحسین علیه السلام و تعزیه‌داری آن حضرت نگاشت.
کلید واژه‌ها: وقفنامه، آقاخان مظفرالدوله، دارالسعاده، دوره ناصری، زنجان.
**************
امامزاده سید موسی مبرقع، فرزندان، خاندان و احفاد او  
غلامرضا گلی زواره
چکیده:
موسی مبرقع دومین فرزند امام جواد از مادری به نام سمانه است که در 214 هجری در مدینه متولد گردید و در بیت امامت به شکوفایی رسید. در 220 هجری که امام محمد تقی به بغداد فراخوانده شد و سپس به شهادت رسید موسی مبرقع که در مدینه به سر می‌برد 6 ساله بود. وی پس از شهادت پدر، تحت نظارت برادرش، امام هادی  به رشد فکری و معنوی رسید. موسی مبرقع با ارادتی خالصانه مطیع برادرش بود. محدثان شیعه وثاقت او را مورد تأیید قرار داده‌اند و از وی روایاتی نقل نموده‌اند.
با کاهش اختناق عباسیان موسی مبرقع موفق گردید در سال 256 هجری به قم بیاید و مورد توجه اصحاب ائمه ، رؤسای شیعه و مومنین این شهر قرار بگیرد. او در 296 هجری رحلت نمود و پیکرش در خانه خودش دفن گردید. آرامگاه او و عده‌ای از افراد خاندانش از جمله خواهران، فرزندان، نوادگان و سایر بستگان در مجموعه چهل اختران قم واقع شده است.
کاروانی از دانشمندان، فقها، نقیبان، متولیان موقوفات مساجد و اماکن زیارتی قم و توابع در اعصار گوناگون از این خاندان برخاسته‌اند. سادات رضوی، تقوی، برقعی‌ و مبرقعی به امامزاده موسی مبرقع نسب می‌برند که در قم، همدان، مشهد، کشمیر و نقاط دیگر پراکنده‌اند.
فرمان‌هایی از فرمانروایان صفویه و قاجاریه در دسترس می‌باشد که براساس آن‌ها افرادی از این سادات به مقام نقابت و تولیت آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه  و مسجد امام حسن عسکری  و متولی موقوفات امامزادگان استان قم منصوب گردیده‌اند.  
کلید واژه‌ها: امام جواد  ، امام هادی  ، موسی مبرقع، مدینه، بغداد، کوفه، قم.
**************
معرفی مجموعه مقالات امامزادگان و حیات فرهنگی
سید امیر حسین کامرانی راد
چکیده:
يکي از مواريث گران‌قدر اهل‌بيت  امامزادگان هستند که در سراسر جهان پراکنده مي‌باشند و مسلمانان همواره به آنان احترام گذاشته‌اند. وجود اين امامزادگان حلقه پر رنگ معنويت اسلامي است. رشته ناگسستي که روح حيات طيّبه را به جامعه تزريق مي‌کند. دوستي اهل‌بيت  که همان دوستي خداست در ارتباط و نيايش با اين بزرگواران رقم مي‌خورد و نوعي دلگرمي و آرامشي توصيف ناپذير همراه با مودت و رحمت را به ارمغان آورده است.
در شماره‌های قبلی این فصلنامه، سه جلد از مجموعه چهار جلدی مقالات منتخب اولین کنگره بین‌ا‌لمللی امامزادگان که در تاریخ 19 و 20 شهریور 1392 در شهر اصفهان برگزار گردید، معرفی شد. با توجه به تأکيدات مقام معظم رهبري  مبني بر قطب فرهنگي شدن امامزادگان و بقاع متبرکه، یکی از محورهای اصلی این کنگره، تبیین این مطالبه رهبر معظم انقلاب و ارائه راه‌کارهای مناسب جهت تحقق این رسالت سازمان اوقاف و امورخیریه بود و بر این اساس مقالات منتخب در این باره با عنوان «امامزادگان و حیات فرهنگی» چاپ و  به جامعه علمی کشور تقدیم شد که در این نوشتار به معرفی مقالات آن می‌پردازیم.
کلیدواژه‌ها: امامزادگان، بقاع متبرکه، فرهنگ، زیارت، قطب فرهنگی.