فصلنامه وقف میراث جاویدان 90

 

 

نقش وقف در حفاظت از بناهاي تاريخي و بافت كهن شهرها (نمونه موردی: بافت تاریخی تهران)

دکتر حسن کریمیان

دکتر محمد جعفر حاتمیان

متخصصانی که بر مطالعه شهرهای تاریخی کشور تمرکز دارند، وقف را یکی از موثرترین عوامل در شكل‌يابي و حفاظت از بافت تاریخی آن‌ها به شمار آورده‌اند. علاوه بر شهرهای مذهبی که بخش عظیمی از بناهای غیر مسکونی آن‌ها با همت واقفان فرم یافته است، شهرهای بسیار دیگری را می‌توان یافت که تماما و یا شالوده اصلی آن‌ها بر مجموعه‌های وقفی شکل پذیرفته است. به همین سبب است که مطالعه و بررسي کاربری پدیده وقف بر فرم‌یابی و توسعه بافت‌های کهن شهرهاي تاریخی ایران می‌تواند دستاوردهاي سودمندي در ارائه طرح‌های حفاظتی برای این بافت‌ها به همراه داشته باشد.

در اين نوشتار تلاش گردیده است تا با بهره‌گيري نتایج مطالعات اسنادی و مدارك تاريخي و نمونه‌های وقفی برجای مانده در بافت قدیم شهر تهران، نقش وقف در حفاظت از این بافت تحليل و به عنوان الگویی در ماندگاری بافت‌های کهن مورد سنجش و استناد قرار گيرد. بدین منظور، ویژگی‌های شصت بنای وقفی محله بازار شهر تهران در فرم‌های مطالعات میدانی ثبت و در قالب جداول و نمودارهایی برای استفاده در تحقیق آماده گردیده‌اند. نتایج این مطالعه روشن ساخت که وقف را می‌توان موثرترین عامل در جهت ماندگاری بافت‌های تاریخی کشور محسوب داشت. این بدان سبب است که متعاقب وقف یک بنا، هر گونه دخالتی در آن (بدون اذن مراجع دینی) محدود می‌گردد. به‌علاوه در بسیاری از موارد، حسب نظر واقف، بخش‌هایی از درآمد موقوفات و رقبات آن‌ها پیوسته در جهت مرمت و نگهداری اثر وقفی هزینه می‌شود.

کلیدواژه‌ها: وقف، فضاهای وقفی، مجموعه‌های وقفی، بافت تاریخی تهران.

*******

جنبه­های مختلف اقتصادی موقوفات و چگونگی ارتقای آن‌ها

سید مجتبی سجادی جزی

وقف به معنای حبس مال و استفاده از منفعت آن برای اهداف خاص، از رفتار­های بشری در اعصار مختلف بوده که با ظهور اسلام و تأکید دین مبین بر اهمیت آن، در ادوار متأخر­تر و در جوامع اسلامی به خصوص ایران، جایگاهی رفیع یافته است. اولین و مهم­ترین هدف وقف همواره جنبه­های مختلف اقتصادی و کمک به اقشار ضعیف جامعه می­باشد. از این روست که شاهد حجم عظیمی از موقوفات در ادوار مختلف زمانی از جنبه اقتصادی هستیم. این موقوفات زمانی می­توانند از کارآیی ویژه­ای برخوردار شوند که یک نهاد متولّی بتواند یک جهت یا مسیر خاص بدان­ها دهد. در غیر این صورت احتمال می­رود که کارآیی و بهره­وری آن‌ها در جهت موضوعات مختلف اقتصادی کاسته شود. از این روی سازمان اوقاف که نهاد متولّی این امر در کشور است همواره سعی می­نماید که با استفاده از روش­های مختلف در جهت ارتقای هر چه بیشتر اقتصادی این موقوفات گام بردارد. با توجه به این تفاسیر، در این پژوهش سعی شده تا ضمن معرفی جایگاه اقتصادی وقف، به بحث در ارتباط با چگونگی ارتقای اقتصادی موقوفات پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها: وقف، سازمان اوقاف، اقتصاد، بهره­وری موقوفات.

*******

مؤسسات وقفي در حيات بازار سنتی آمل

دكتر شهرام يوسفي‌فر

معصومه يدالله‌پور

وقف از نظر اجتماعی و اقتصادی کارکرد بسیار مهم در زندگی روزانه و فعالیت‌ شهری دارد و نقش بسیار مؤثری در شکل‌دهی ساخت فضایی شهرهای ایران داشته است. شهر آمل از شهرهای سنتی ایران است که قدمت و ویژگی‌های اجتماعی آن سبب شده تا بسیاری از نهادهای اقتصادی و مذهبی در بازار آن که مرکز شهر در گذشته به شمار می‌رفت، به‌صورت موقوفه قرار گیرد و از لحاظ کالبدی و کارکردی نقش مهمی را ایفا نماید. به گونه‌ای که وقف، عاملی بنیادی‌ در تداوم مؤسسات دینی و اقتصادی شهر آمل به خصوص بازار آن می‌باشد. از این رو در ساختار فضایی شهرهای سننتی ایران بازارها از مراکز مهم شهری هستند که تعدد روابط در آن به شکل بارزی مشاهده می‌شود. در اين مقاله سعی بر آن است تا نقش وقف در پایداری بازارهای سنتی ایران بررسی و کارکردهای آن در تأمین کردن نیازهای مختلف شهر و مردم آن بیان گردد. روش كار بدين گونه است كه پس از بازنويسی بیست و چهار سند وقفی، آن‌ها را جداگانه بررسی و به همراه مطالعات كتابخانه‌ای و تكنيک مصاحبه با اجاره‌داران اماكن وقفی در بازار آمل و نهادهای ذی‌ربط، كاركردهای اين گونه مؤسسات در شهر و بازار آمل مورد بحث و بررسی قرار گرفته ‌است.

کلیدواژه‌ها: آمل، وقف، مؤسسات وقفی، كاركرد وقف، بازار، بازار آمل.

*******

شناختی بر موقوفه مستر استد آمریکایی در کرمانشاه

ستار کرمی

وقف نه تنها از بُعد اقتصادی و اجتماعی دارای کارکرد می‌باشد بلکه در بُعد فرهنگی نیز بسیار حائز اهمیت است که یکی از مصادیق بارز آن ساخت مدارس دارالایتام توسط واقفین می‌باشد. این مراکز فرهنگی، علاوه بر نگهداری از کودکان بی سرپرست، به تعلیم و تربیت آنان پرداخته و آن‌ها را باسواد نموده‌اند.

مستر فرانس مورلی استد آمریکایی که در حدود سال1300 ش در استان کرمانشاه فعالیت داشته، در روستای قلعه از توابع دهستان درود فرامان کرمانشاه اقدام به خریداری اراضی و باغات روستا نموده و وقف در جهت تأمین مخارج پرورشگاه دارالایتام که توسط وی در روستا احداث شده می‌نماید. در این تحقیق، موقوفه مستر استد، پیشینه واقف و شرح فعالیت‌های او هر چند به صورت گذرا بررسی می‌شود.

کلیدواژه‌ها: وقف، موقوفه، مستر استد، دارالایتام، استدآباد.

*******

مطالعه موردی حمام‌ موقوفه پاقلعه شهر نهاوند

نسرین بیک‌محمدی

خلیل‌الله بیک‌محمدی

محسن جانجان

از دیرباز شستشو، آرایش و پاکی از اهمیت به‌خصوصی برخوردار بوده است، در ایران از روزگاران کهن، شستشوی بدن از دو منظر اهمیت داشته است: نخست از جهت پاکی و بهداشت بدن و دیگر از نظر آیینی و مذهبی (تطهیر و غسل) .حمام‌ها در ساختار کالبدی خود به دو دسته‌: حمام‌های عمومی و حمام‌های خصوصی تقسیم می‌شوند. در دوران اسلامی، با توجه به تأکید دین اسلام بر نظافت، اصول و موازین شرعی، مخصوصا غسل و ضرورت وجود حمام در نزدیکی اماکن مقدس به‌ویژه زیارتگاه‌ها، حمام‌های عمومی با توجه به سنت حسنه وقف، جایگاه ویژه‌ و نقش حیاتی در فضای معماری- شهرسازی داشته است؛ به‌طوری که یکی از عناصر اصلی و کلیدی ساختار شهر به‌شمار رفته و از ساختار و معماری مشخصی تبعیت کرده است. به دلیل اهمیت ویژه حمام‌ها در شهر نهاوند، چهار نمونه از حمام‌های عمومی از دوران اسلامی متأخر (قاجار) به‌جا مانده که در بافت قدیمی این شهر با توجه به وسعت آن در این دوره، تعداد آن قابل توجه است. حمام «پاقلعه» از جمله این حمام‌ها به‌شمار می‌آید که دارای وقفنا‌مه سنگی و تاریخ احداث مشخص بر سردر ورودی می‌باشد؛ در این نوشتار به‌دنبال بازشناسی وقفنا‌مه، کالبد، بن‌مایه، مواد و مصالح، سازندگان و دوره ساخت این حمام‌، با تأکید بر تحلیل، مقایسه و توصیف پلان‌های متداول با اصول حمام‌سازی دوران قاجار رایج در شهر نهاوند، به مطالعه حمام‌ مذکور پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها: نهاوند، قاجار، حمام، پاقلعه، وقفنامه، معماری.

*******

وقفنامه مدرسه قاسم خان

حمیده عبداللهی علی بیک

احسان فتاحی اردکانی

یکی از مدارس علمیه تهران (در عصر قاجار)، مدرسه قاسم خان است که به دست امیر قاسم خان ساخته شد و بعدها دختر وی مهد علیا (مادر ناصرالدین شاه) آن را توسعه داد و به مدرسه مادرشاه نیز معروف شد. این توسعه در سال 1264 شروع و در سال 1272 به پایان رسیده است. تاریخچه وقف مدرسه، تعیین مکان مدرسه، شناخت افراد ذکر شده در وقفنامه و اطلاعاتی راجع به آنان و تصحیح وقفنامه مذکور مطالبی است که در این مقاله آمده است.

کلیدواژه‌ها: وقفنامه، مدرسه قاسم خان، مهد علیا، اعتضاد السلطنه، آقا علی مدرس، ملا حسین منجم، عبدالوهاب اصفهانی.

*******

آیات قرآن مجید و احادیث به کار رفته در مقدمه وقفنامه ربع رشیدی

مریم ثقفی

وقف در ایران، قدمت دیرینه‌ای دارد و در طول تاریخ، تأثیر شگرفی بر گسترش نهادها و موسسات آموزشی و علمی برجای گذارده است. وقف، از یک سو جنبه کاملا مذهبی دارد و از سوی دیگر نقش مهمی در سیاست و کشورداری ایفا می‌کند به گونه‌ای که از دوره سامانیان، دیوانی به نام اوقاف، در تشکیلات دیوان‌سالاری کشور وجود داشت که به امور وقفی کشور رسیدگی می‌کرد. کاربرد وقف نیز همچون بنیان آن جنبه‌ای دوگانه داشت، به گونه‌ای که هم بر اقتصاد و گردش مالی کشور اثر می‌گذاشت و هم بخش اعظم وقف در جهت بهره‌وری و توسعه مدارس، مساجد، خانقاه‌ها، اماکن خیریه همچون بیمارستان، کاروانسرا و آب انبارها به‌کار می‌رفت.

وقف، شرایط و اصولی به همراه داشت که اغلب از سوی واقفان در طومارها و اسناد وقفنامه درج می‌شد. یکی از این اسناد، وقفنامه ربع رشیدی است که می‌توان آن را طولانی‌ترین و جامع‌ترین سند وقفی دانست که به صورت نسبتا کامل و با خط واقف و به صورت اصیل باقی مانده است. در این پژوهش، تلاش شده با بررسی مقدمه وقفنامه ربع رشیدی، دلایل ذکر شده از سوی رشیدالدین فضل‌الله در وقف اراضی وسیع ربع رشیدی و آیات قرآن مجید و احادیث مورد استناد وی مورد ارزیابی قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها: آیات قرآن، احادیث، وقفنامه، ربع رشیدی، رشیدالدین فضل‌الله.

*******

سیمای وقفنامه در آب‌انبارهای سرایان در خراسان جنوبی

بهرام عنانی

فخرالدین محمدیان

خدیجه شریف کاظمی

در مناطق کویری همواره عوامل طبیعی مانند کمبود منابع آبی از جمله رودخانه‌های دائمی، چشمه‌های طبیعی و زیرزمینی و دمای بالای محیط، موجب گردیده تا ساکنان این مناطق علاوه بر ارزش نهادن به این عنصر حیاتی، سیستم‌هایی را برای بهره‌برداری بهتر از آب به‌کار گیرند. برای این منظور، در منطقه سرایان واقع در استان خراسان جنوبی، آب‌انبارهای متعددی ساخته شده است. بسیاری از این سازه‌ها توسط اشخاصی به‌صورت وقف احداث شده‌اند. مضامین وقفنا‌مه‌های آن‌ها که اغلب به‌صورت سنگ‌نوشته ظاهر شده‌اند علاوه بر معرفی بانیان بنا، توانسته تا حدودی مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره را نیز بیان کند. این پژوهش سعی دارد با مطالعه و بررسی وقفنا‌مه‌ آب‌انبارها و حوض‌انبارهای منطقه سرایان، به کیفیت و چگونگی سنت وقف در فرهنگ این نواحی، از دوره صفوی تا زمان متأخر بپردازد. این تحقیق از نظر هدف بنیادی و با روش تاریخی-تحلیلی صورت پذیرفته است. همچنین روش جمع‌آوری داده‌ها به‌صورت میدانی وکتابخانه‌ای است. نتایج مطالعات نشان می‌دهد که در منطقه سرایان سنت وقف مختص به یک زمان خاص نبوده و این سنت به‌صورت یک فرایند در زندگی و فرهنگ مردم در جریان بوده است.

کلیدواژه‌ها: آب‌انبار، وقف، وقفنا‌مه، سرایان.

*******

بررسی چند بقعه متبرکه مذهبی در شهرستان رامسر

دکتر محمد شورمیج

بقاع متبرکه و زیارتگاه‌ها در ایران از مراکزی هستند که پس از مساجد بیشترین تأثیر را در آرامش و رشد معنوی جامعه دارند. اماکن مذکور با پذیرفتن خیل عظیمی از علاقه‌مندان و مریدان، تأثیرات بسیاری را در زندگی مردم مسلمان گذاشته و دست کم ایجادکننده برخی زیرساخت‌های گردشگری مذهبی نیز هستند. به همین دلیل در این پژوهش به شناسایی چند بقعه متبرکه در شهرستان رامسر پرداخته می‌شود.

یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد، تعدادی از بقاع متبرکه رامسر قابلیت گردشگری مذهبی دارند که با روش کتابخانه‌ای و میدانی، به معرفی آن‌ها پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها: رامسر، بقاع متبرکه، سادات علوی.

*******

معرفی کتاب «مأخذشناسی وقف»

سید امیر حسین کامرانی راد

کتاب‌شناسی وقف می‌تواند با معرفی آثار نگاشته شده، راهنمایی جدی و عملی از تمام اقدامات و تجربه‌ها و ابتکارات نگارشی در مقوله وقف و بازگو کننده دغدغه‌های فکری‌ای باشد که در جهان اسلام در بستر وقف جریان داشته و بیانگر حرکت‌های یکپارچه اندیشمندان اسلامی در وادی وقف است.

کتاب «مأخذ شناسی وقف» که در این نوشتار معرفی می‌گردد، آثار موجود در قالب‌های کتاب، بخشی از کتاب، مقاله، پایان نامه و نسخه خطی را آورده و اطلاعات اثر شناختی آن در شش قالب «عنوان اثر»، «نویسنده»، «سال انتشار»، «زبان»، «نوع اثر»، «مکان نگهداری» و «موضوع» و مؤلفه‌های فرعی خاص هر اثر، ارائه شده است.

این اثر گران‌مایه، جامع‌ترین کتاب نگاشته شده در موضوع کتاب‌شناسی وقف است که به همت حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی جزی به نگارش درآمده و طی آن 6239 مدرک به زبان‌های فارسی، عربی و اردو گردآوری شده و در هر مدخل ضمن اشاره به موضوعات، به منابعی که می‌توان اثر را در آن بازیابی کرد اشاره شده است و در حقیقت فهرستگانی کامل از آثار منتشر شده درباره وقف تا پایان سال 1393 خورشیدی است.

کلیدواژه‌ها: وقف، معرفی کتاب، کتاب‌شناسی وقف، مأخذشناسی وقف، سید احمد سجادی جزی.