فصلنامه وقف میراث جاویدان 94

 

در این شماره از فصلنامه وقف میراث جاویدان مقالات ذیل ارائه گردیده است:

 

بررسی جایگاه فرهنگ وقف در رشد بیمارستان سازی در تمدن اسلامی (مطالعه موردی، شهر اصفهان از انقلاب مشروطه تا 1392 ه.ش)

سید مصطفی طباطبایی

سمانه حجارپور خلج

وقف از جمله مؤلفه‌هاي فرهنگ اسلامي است که در تمدن اسلامي داراي جايگاه ويژه‌اي مي‌باشد. ويژگي‌هايي که اين فرهنگ دارد باعث شده که با توجه به نياز جامعه اسلامي به‌ويژه عدالت اجتماعي، کارکردهاي متفاوتي از آن را در راستاي زدودن آسيب‌هاي اجتماعي مشاهده کنيم.

يکي از زمينه‌هايي که در تمدن اسلامي پيوند ناگسستني با فرهنگ وقف دارد تأسيس بيمارستان و اختصاص موقوفات فراوان جهت اداره آن مي‌باشد. اين امر از همان آغازين روزهاي آشنايي مسلمانان با علم پزشکي و به تبع آن رشد مراکز درماني آغاز شد و تاکنون ادامه دارد، به گونه‌اي که بيمارستان‌هاي زيادي در جاي جاي سرزمين‌هاي اسلامي با به‌کارگيري اين فرهنگ احداث گرديد.

در ايران و به‌ويژه اصفهان همزمان با اوج‌گيري رشد علوم پزشکي و نياز جامعه به آن در دوره‌هاي گوناگون به ويژه در دوره معاصر، بيمارستان‌هايي به‌وجود آمد که يا موقوفه بودند و يا با استفاده از موقوفات اداره مي‌شدند. در این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مطالعه میدانی به بررسی چگونگی کارکرد این فرهنگ در رشد و گسترش بیمارستان‌های اصفهان پرداخته‌ایم.

کليد واژه‌ها: وقف، وقفنامه، بيمارستان، اصفهان.

**************

معرفی چند موقوفه مجموعه تاریخی بسطام در دوره ایلخانیان

سید هادی میرآقایی

در مرکز شهر تاریخی بسطام، گنجینه‌ای از فرهنگ و تمدن ایران زمین از جمله: مسجد، مناره، گنبد و ایوان وجود دارد که تجلی فرهنگ و تاریخ ایران است. می‌توان با تحلیل و بررسی آنها، هویت فرهنگی و تاریخی شهر را تبین کرد. مرقد و بارگاه ملکوتی محمد بن جعفر علیه‌السلام فرزند بلافصل حضرت امام جعفر صادق علیه‌السلام و آرامگاه بایزید بسطامی، عارف مشهور قرون دوم و سوم در این مجموعه تاریخی، همواره مورد توجه و اقبال زائران و مجاوران بوده است. حاکمان دوره‌های مختلف و هنرمندان گوناگون به‌ویژه در دوره ایلخانی توانسته‌اند آثار هنری و معماری باشکوه خلق کنند. اینک این مجموعه، نماد شهر بسطام است و از دیرباز افراد خیر و نیکوکار از هر گروهی، اشیاء و اجناس گران‌سنگ را برحسب مقتضیات زمان، وقف مجموعه مذکور کرده‌اند. این مقاله می‌کوشد با استناد به منابع مکتوب تاریخی و کتیبه‌ها، پنج مورد از آنها را در عصر ایلخانان مغول معرفی و بررسی کند.

کلید واژه‌ها: بسطام، مجموعه تاریخی، ایلخانان، وقف، موقوفات.

**************

بررسی کارکرد حمام­های وقفی در ایران

زهره علیزاده

هادی شریفان

بهداشت و پاکیزگی در فرهنگ ایرانی و اسلامی از جایگاه ویژه­ا­ی برخوردار است. بنا بر شواهد تاریخی، ساخت حمام در زمان هخامنشی و سپس ساسانی در ایران رایج بوده و در دوره­ اسلامی به اوج خود می­رسد. شست‌و شوی جسم و حمام رفتن برای ایرانی­ها علاوه بر پاکیزه کردن تن، جزء آیین مذهبی هم بوده است. در بسیاری از دوره­های اسلامی ایران، انگیزه­ ساخت حمام با باور­های دینی پیوند خورده و بسیاری از حمام­ها با نیت وقف ساخته شده است. در این پژوهش سعی شده به بررسی کارکرد حمام­های وقفی ایران بپردازد. یافته‌های این تحقیق، نشان می­دهد که حمام­های وقفی جدا از اهمیت تأمین بهداشت و پاکیزگی و کارکرد اجتماعی و زیباشناختی، نمود بیشتری در حوزه­ کارکرد دینی داشتند و به‌عنوان یکی از منابع مالی مساجد، مدارس و سایر بنا­های مذهبی و عام­المنفعه مطرح بوده­اند و بخشی از درآمد حمام‌های وقفی بر اساس وقفنامه به این بنا­ها اختصاص داده می­شده که باعث رونق و ترویج آنها می­شده است. درآمد برخی دیگر از حمام­های وقفی، برای نگارش کتاب وقف می­شدند و از طرفی دیگر برخی از این حمام‌ها، خود نمونه­ای از شکوه معماری ایرانی- اسلامی بودند. روش گردآوری مطالب، کتابخانه­ای و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی بوده است.

کلید واژه‌ها: وقف، حمام، بناهای عام‌المنفعه، کارکرد حمام­ها، معماری. 

**************

موقوفه میرزا قهرمان امین لشکر ناصرالدین شاه قاجار در خوانسار

حمیدرضا میرمحمدی     

شهر خوانسار مرکز شهرستانی به‌همین نام در استان اصفهان است. این شهر از جمله شهرهای دیرپا و کهن استان است که در ناحیه شمال غربی آن واقع است. سابقه تاریخی، فرهنگی و مذهبی خوانسار در طول اعصار و قرون، و رونق حوزه‌های علمیه آن به نحوی است که شهرت آن از مرزهای کشور فراتر رفته و موقعیت مذهبی خوانسار موجب گردیده تا در این شهر نسبتاً کوچک بیش از یکصد و بیست مسجد و اغلب آنان در فاصله اندکی از یکدیگر وجود داشته باشد. بنیاد اغلب آنان نیز به تاریخ گذشته باز می‌گردد. از جمله این مساجد، مسجد مرحوم « آقا نظر » خوانساری است که میرزا قهرمان بر آن موقوفه‌ای قرار داده است. وقفنامه‌ای که بازخوانی آن در این نوشتار می‌آید، مربوط به این مسجد است.

کلید واژه‌ها: خوانسار، میرزا قهرمان، مسجد آقا نظر، لبرود، وقفنامه.

**************

پی سوز مسی وقفی تکیه مرزه بال شهرستان بابل و وقفنامه آن

سارا علی‌لو

علی نوراللهی

نگهداری از مال وقفی در موقوفه، یکی از شرایط وقف است. اما متاسفانه بسیاری از اموال وقفی که از نظر هنری و تاریخی باارزشند در دوران معاصر از جای خود توسط افراد سودجو جابجا شده‌اند که بسیاری از آنها به موزه‌های معتبر جهانی و کلکسیون‌های شخصی راه یافته است. در این مقاله به یکی از این اشیاء که وقف تکیه مرزه بال از روستاهای شهرستان بابل مازندران در دوره زندیه است پرداخته شده که سند کتبی آن، روی خود پی سوز وقفی کنده شده و از نظر تاریخی و نوشتاری جالب توجه می‌باشد که مورد بررسی قرار گرفته است.

کلید واژه‌ها: وقف، بابل، تکیه مرزه بال، پی سوز، وقفنامه.

**************

گاه‌شماری در باورهای آیینی و مذهبی ایرانیان ( با تکیه بر وقفنا‌مه‌های مازندران)

معصومه یدالله‌پور

در ایران، گاه‌شماری بر اساس خواسته‌های مذهبی پیشینه‌ای دراز و هر یک شرایط خاص خود را دارد و با توجه به نیازهای اجتماعی و اقتصادی جامعه آن روزگار است. با ورود اسلام، گاه‌شماری قمری در کنار دیگر گاه‌شماری‌های ایرانی برای برگزاری مراسم مذهبی و نیز ثبت تاریخ وقایع کاربرد داشت و بسیاری از شعائر اسلامی بر پایه ماه‌های این گاه‌شماری بوده است. با مطالعه اسناد رسمی به‌خصوص وقفنا‌مه‌های مربوط به مازندران، مردم ایران به جهت شعائر اسلامی و اوضاع جامعه تحت تأثیر دو گاه‌شماری به نام‌های قمری و دوازده حیوانی بوده‌اند و در اسناد از گاه‌شماری محلی نیز استفاده می‌کردند. گاه‌شماری اسناد ذکر سال و رکنی از گاه‌شماری بوده که ترکیب این دو، مبدأ آن و سال‌های سپری شده از مبدأ تا زمان تهیه شدن سند را می‌رسانده است و گونه‌های بسیاری از ترکیب، تلفیق یا حذف ارکان مختلف گاه‌شماری بر روی اسناد به‌خصوص وقفنامه‌ها وجود دارد که از جمله آن مبدا گاه‌شماری هجری قمری با ارکان گاه‌شماری‌های دیگر است. از این رو در این نوشتار با مطالعه چند نمونه از وقفنامه و اسناد مربوط به مازندران این مهم بررسی می‌شود.

کلید واژه‌ها: گاه‌شماری، اسناد رسمی، وقفنامه، مازندران.

**************

بازخوانی یک وقفنامه در خنج فارس

دکتر محمد ابونجمی

یونس صادقی

این مقاله، به شرح و معرفی وقفنامه‌‎ای در جنوب استان فارس در شهر تاریخی خنج پرداخته است. این وقفنامه مربوط به وقف بر بقعه و مسجد شیخ حاجی محمد ابونجم در سنه 1122 ه.ق می‎باشد که به امضای چهل و شش نفر از معتمدین محلی آن زمان رسیده است. در وقفنامه مذکور، علاوه بر شیخ حاجی محمد ابونجم، از شیخ رکن‌الدین دانیال و شیخ عبدالسلام نیز ذکری به میان آمده که هر سه از عرفای بنام این خطه می‌باشند. در این نوشتار، ابتدا خصوصیات ظاهری منطقه خنج به بحث گذاشته شده و با ذکر جغرافیای تاریخی آن، بازخوانی این وقفنامه برای اولین بار منتشر می‌گردد.

کلید واژه‌ها: خنج، فارس، وقفنامه، شیخ حاجی محمد ابونجم.

**************

وقفنامه روستاي دهجلال متعلق به محمدهاشم شريف العلماء زنجانی

پرستو قاسمی اندرود

وجود اسناد و مدارك و وقفنامه‌هاي متعدد در منطقه خمسه زنجان علي‌الخصوص در دوره صفويه و قاجار نمايانگر اين واقعيت است كه واقفان و خيرانديشان و علماي شيعه هرگز علي‌رغم تاملات روحي و جور و ستم روزگار، از خيرات و مبرات در جامعه خود به دور نبوده‌اند و همواره در جهت تعميق آموزه‌هاي ديني و فرهنگي اسلام قدم برداشته‌اند.

يكي از خاندان‌هاي مذهبي و خيرانديش در ولايت خمسه، خاندان خطيبي‌هاي زنجان مي‌باشند كه از بدو ورود اسلام به ايران از حجاز وارد زنجان شده و چون به قضاوت و فقاهت و همچنين خطبه‌خواني اشتغال داشتند به طايفه خطبه‌خوان يا خطيبي مشهور بودند و خيرات و مبرات زیادی در وقفنامه‌ها و اسناد از اين خاندان برجاي مانده است.

يكي از شخصيت‌هاي وارسته این خاندان، مرحوم آقا محمدهاشم ملقب به شريف العلماء زنجاني است كه از روحانيون دوره ناصرالدين شاه در زنجان به شمار مي‌رود که روستاي دهجلال ملك اختصاصي خود را در سال 1322ه.ق وقف مساجد و مدارس علمي زنجان نموده است. در این نوشتار، وقفنامه مربوطه بازخوانی می‌گردد.

کلید واژه‌ها: آقا محمدهاشم شريف العلماء زنجانی، وقفنامه، روستاي دهجلال، دارالسعاده زنجان(خمسه).

**************

معرفی مجموعه مقالات برگزیده کنگره ملی حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

سید امیر حسین کامرانی راد

از جمله فرزندان خاندان مطهر اهل‌بیت علیهم‌السلام که به «محمد هلال» مشهور و به «محمد اوسط» یا «محمد ماهرو» موصوف می‌باشد، در کویر مرکزی ایران مدفون است و آوازه کمالات معنوی و جایگاه رفیع عقیدتی و دینی آن در آفاق گسترده است. چراغ پرفروغ این بقعه مبارکه که قرن‌ها روشنی‌بخش ساکنان آن سامان بوده و نیز کرامات و عنایات این شخصیت جلیل‌القدر نزد اهالی و تأثیرات بی‌شمار دینی و معنوی آن، گواه صادقی بر شرافت، عظمت و منزلت این یادگار خاندان وحی است.

محققان و پژوهشگران علوم اسلامی در راستای پاسداشت سلسه جلیله اهل‌بیت علیهم‌السلام و بنا به رسالت علمی و تاریخی، درصدد بازشناسی و بازخوانی شرح احوال، تذکره و شجره‌نامه آنها برآمده و تأثیرات تاریخی و فرهنگی و اجتماعی آنها را مورد بررسی و مداقّه قرار می‌دهند؛ تا هم ژرفای شکوه و عظمت آن میراث گران‌قدر تاریخ اسلام مضبوط و محفوظ بماند و هم ترویج مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام همچنان در ادوار و ازمنه گوناگون ساری و جاری باشد.

نخستین کنگره ملی حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام با چنین انگیزه و هدفی توسط معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه با همکاری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان و آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام در سال 1394 ه.ش برگزار گردید و مقالات برگزیده این کنگره در دو جلد چاپ و به جامعه علمی و پژوهشی کشور تقدیم شد که در این نوشتار، این مقالات معرفی می‌گردد.