در این شماره از فصلنامه وقف میراث جاویدان مقالات ذیل اراپه گردیده است .

 

تحولات تاریخی و کارآمدی وقف در ایران

مقاله بررسی وضعیت کلی وقف در دوران پس از انقلاب از طریق بررسی مؤسسات رسمی اوقافی به ویژه سازمان اوقاف، آسیب شناسی و ارائة راهکار برای تقویت نهاد وقف است. نویسنده با اشاره ای مختصر به وضعیت وقف در دوران پهلوی، به بررسی آن در دورة جمهوری اسلامی می پردازد. وی تحولات وقف را در قالب چهار دوران اوائل انقلاب و جنگ، دوران سازندگی، دوران اصلاحات و دوران اصول گرایی تقسیم بندی می کند. مؤلف نخست تاریخچة سازمان اوقاف را از نخستین روزها که تحت نظر وزارت اوقاف و صنایع مستظرفه بوده، تا زمانی که ساختار آن در قالب شورای عالی وقف شکل می گیرد و نهایتاً در جمهوری اسلامی که تجدید ساختار می شود بیان می کند. در ادامه تلاش های جدید برای فعال سازی سازمان اوقاف را در نه بند توضیح می دهد. همچنین تلاش های حقوقی برای کارآمدتر کردن وقف را که باز در نه بند صورت گرفته، بیان می کند. بخش بعدی مقاله بیان سیاست های کلان سازمان اوقاف است که شامل تأسیس مؤسسة صندوق عمران موقوفات، مردمی سازی وقف، تأسیس شرکت های اقتصادی و مکانیزه کردن سازمان اوقاف است. بخش پایانی مقاله نیز ارائة سرفصل های خدمات وقفی است که در ده بند تدوین شده است.

 

امامزاده فاطمه صغری

معرفی تنها امامزاده روستای سیاوشان است که فاطمه صغری نام دارد و فرزند بلاواسطه امام موسی کاظم (علیه السلام) است. نویسنده نخست با مراجعه به منابع تاریخی کهن تاریخچه ای مختصر از روستای سیاوشان ارائه می دهد؛ سپس زندگی فاطمه صغری را می آورد. آنگاه از تاریخچه ساخت بنای امامزاده سخن می گوید. در بخش دیگر مقاله مشخصات دقیق معماری بنای قدیمی امامزاده و در پایان نیز وضعیت کنونی و بازسازی آن را توضیح می دهد.

 

بررسی مؤسسات وقفی در برخی از کشورهای غیر اسلامی

مقاله حاضر (1) به بررسی تجربیات وقف در ژاپن ، انگلستان و ایالات متحده آمریکا می‌پردازد. نویسنده معتقد است که این کشورها تجربیات گرانبهایی در مدیریت اوقاف دارند و باید از آنها در اداره بهینه اوقاف اسلامی استفاده کرد. بدین منظور نخست از ابعاد مختلف اوقاف در این کشورها سخن می‌گوید و سپس انواع مؤسسات وقفی و عوامل، انگیزه‌ها و مشوق‌های ایجاد و رشد آنها را توضیح می‌دهد. وی با تقسیم انگیزه‌ها و مشوق‌ها به دو نوع مادی و معنوی، گونه مادی را در کشورهای نام‌برده و گونه معنوی انگیزه‌ها و مشوق‌ها را در کشورهای اسلامی قوی‌تر می‌داند؛ و در نتیجه‌گیری خود، اهتمام کشورهای اسلامی به انگیزه‌ها و مشوق‌های مادی را توصیه می‌کند و بلکه برای گسترش وقف ضروری می‌داند. وی همچنین از پاره‌ای نهادهای نوبنیاد در غرب سخن می‌گوید و خواهان تأسیس نظائر آنها در کشورهای اسلامی می‌شود. در فصل اخیر مقاله نیز با بیان نقاط افتراق و اشتراک سه کشور مذکور با کشورهای اسلامی به‌تفصیل از چگونگی استفاده از تجربیات این سه کشور سخن می‌گوید.

 

کتیبه های سنگی موقوفات آشتیان

نویسنده با اشاره به سابقه موقوفات در آشتیان که به سده هفتم بازمی گردد، متن کتیبه های سنگی باقی مانده از بناهای قدیمی آشتیان به ویژه آب انبارها را تک تک با بررسی میدانی ثبت کرده و در مقاله خویش آورده است. البته چنان که می گوید اصل برخی از این کتیبه ها از بین رفته و وی سالیآن پیشین به بازخوانی آنها پرداخته است. بناهایی که مؤلف متن کتیبه های سنگیشان را آورده عبارت است از: مسجد جامع، تکیه صادق بیک، تکیه و مسجد بازار، بازار آشتیان، تکیه بازار، تکیه و آب انبار میرزا باقر، مسجد و آب انبار میرزا محمدشریف، آب انبارها: محنت آباد (سرورآباد)، لاقه، میرزا رضا، نرگسک، نایب و نظاره. نویسنده در ضمن هر مورد، تاریخچه مختصری هم از آن بنا و سازنده آن ذکر کرده است.

عالمان واقف

نویسنده با بیان این مطلب که در کتب تاریخ و تراجم هنگام ذکر وقفیات، بیشتر از پادشاهان و متمولان نام برده شده و از علما کمتر یاد شده، تلاش کرده برخی از موارد مربوط به وقفیات علما را گردآورده، با دسته بندی موضوعی مطرح کند. مهم ترین گونه موقوفات علما، وقف کتاب است که یا برای طلبان علم و طلاب بوده و یا برای کتابخانه ها. لوازم کتابت نیز از جمله موارد وقفی بوده است. برخی علما کتابخانه شان را وقف کرده اند. تأسیس مدارس علمیه، مراکز درمانی، آب انبار، توسعه و تعمیر اماکن مذهبی از دیگر اقدامات علماست که در قالب اقدامات وقفی صورت گرفته است. نویسنده در ذیل نام هر عالم، گزیده ای هم از سرگذشت وی را بیان می نماید.

 

وقف‌نامه زاویه بکتاشی در خوی

امپراتوری دیرپای عثمانی (1299 ـ 1922م) مناطق وسیعی از جهان اسلام و حتی مسیحیت را زیر سیطره خود داشت. ثبات این امپراتوری و توجه کارگزاران آن به ثبت مشخصات مردم شناختی و مالی و مالیاتی سرزمین های تحت تسلط، سبب شده که امروزه پژوهشگران با خزانه ای شگرف از اسناد و مستندات قدیمی نقاط مختلف امپراتوری عثمانی روبرو باشند. از شهرها و روستاهای ایران به ویژه منطقه آذربایجان نیز اسناد فراوانی در ترکیه وجود دارد که مؤلف مقاله حاضر، با بیرون کشیدن یکی از آنها و ترجمه آن از ترکی به فارسی، به تفصیل از آن سخن گفته است. این سند، وقفنامه خانقاهی در یکی از روستاهای تابعه شهر خوی است که به زاویه پیر سالتوق معروف است. نویسنده با تحقیقات خود، مشخص کرده که وی از اولاد حاجی بکتاش (از صوفیان سده هفتم) است. در این وقفنامه از روستایی که این خانقاه در آن واقع شده و صورت مالیات کالاهای مختلف آن سخن رفته است.

 

شناسایی ماهیت وقف

نویسنده با بیان اینکه معمولاً تعریف هایی که از ماهیت اشیاء می شود پیشینی و متأثر از منطق یونان و فلسفه ارسطویی است ، دو روش دیگر را هم در تبیین ماهیت ذکر می کند که پسینی است. وی آن دو را روش حقوقی و تاریخی نام نهاده و ماهیت وقف را از دریچه این دو روش بررسیده است مؤلف با تأکید بر اینکه وقف یک ساختار کلی دارای اجزاء است و شخصیت حقوقی دارد، ضعف و نارسایی کتب فقهی در موضوع وقف را نبود نگاه کلان نگر به نهاد وقف می داند. وی در روش حقوقی از موضوعاتی همچون شرایط مولد احکام وضعی و تکلیفی وقف، شرایط عین موقوفه، وقف پول، وقف عین فاقد قبض سخن می گوید و در روش تاریخی، نقش وقف در تاریخ را به اختصار بیان می کند. با دو موضوع ساختار وقف و اهمیت شخصیت حقوقی وقف پایان می یابد.

 

باغ ارغوان، کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی (2)

بخش دوم از معرفی نسخه های خطی کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی است که در مدرسه نمازی خوی نگهداری می شود. مؤلف نخست تاریخچه ای از کتابخانه شیخ الاسلام بیان می کند؛ سپس از وضعیت کنونی آن و نسخه های خطی باقی مانده سخن می گوید. آنگاه فهرست نسخه های موجود را به ترتیب حروف الفبا می آورد. در این مقاله، مشخصات کتاب شناختی و ظاهری 68 نسخه خطی آمده است.

 

وقف در اندیشه و آثار امام خمینی (رحمة الله علیه)

بررسی و کنکاش پیرامون موضوع وقف و واقفان و نیز بررسی جایگاه آن در اندیشه دینی و از نگاه فقیهان، نشان دهنده اهمیت آن می باشد. مقاله حاضر با عنوان وقف در اندیشه و آثار امام خمینی (رحمة الله علیه)، پس از بررسی وقف در فرهنگ نامه ها، با نگاهی به آثار امام خمینی، بویژه کتاب تحریر الوسیله و صحیفه امام، به این موضوع پرداخته و جایگاه وقف را از نگاه بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران به بحث نشسته است. بررسی استفتائات صادره از طرف حضرت امام، به ویژه پس از انقلاب اسلامی و نیز نگاهی به کتاب الوقف تحریر الوسیله، بازگو کننده جایگاه وقف در نظر ایشان می باشد.